Kerstmis op z’n victoriaans

Het jaarlijkse kerstdiner met de familie komt er weer aan. Ik verheug me erop, maar voor sommige mensen blijft het ieder jaar weer het een gruwel. Voor deze en veel andere vaste kersttradities mogen zij de victorianen bedanken.

Mede onder invloed van Koningin Victoria en haar echtgenoot Prins Albert werd Kerstmis in de 19e eeuw een huiselijk familiefeest. De media berichtten graag over het koninklijke perfecte gezinnetje. Ook Charles Dickens en ondernemende winkeliers deden wat de populariteit van Kerstmis betreft een duit in het zakje. Hoe vierden de Victorianen Kerstmis?

Kerstmis bestond ook heus al vóór de 19e eeuw

Natuurlijk werd Kerstmis ook al in de eeuwen vóór Victoria gevierd. Twee dingen vallen daarin het meest op: de ruigere aard van de feestelijkheden en het feit dat Kerstmis ook lange tijd een omstreden feest was. In de 16e en 17e eeuw vonden sommige groepen protestanten dat het feest te katholiek was en deden het in de ban. Dat een christelijke stroming een christelijk feest kan verbieden, klinkt voor onze oren best een beetje vreemd. Maar afgezien van het feit dat het feest op katholieke wijze (en dus volgens sommigen op ‘heidense’ wijze) in veel kerken gevierd werd, hadden de puriteinen ook een probleem met de manier waarop de mensen eenmaal buiten de kerk zelf feestvierden. Veel feesten vonden plaats op straat, met veel drank, eten, zang en dans, én dronkenschap en andere liederlijkheden. Daar waren de strenge protestanten dus beslist geen fan van. Het vieren van Kerstmis was daarmee lange tijd een bron van felle discussie.

kerstmis-1800

“Farmer Giles’s Establishment on Christmas Day in 1800” [Publiek domein]. Vóór de opkomst van de victoriaanse moraal was een rumoerig kerstfeest eerder regel dan uitzondering.

Rond het begin van de 19e eeuw keert de kerstviering langzaamaan naar binnen toe. Deze beweging komt voort uit een hang naar meer huiselijkheid en een hoge waardering voor de deugden van het brave huisgezin. Grappig genoeg heeft de traditie van Sinterklaas in Nederland dezelfde ontwikkeling doorgemaakt.

In Engeland beschrijft Jane Austen al in 1818 – in de roman Persuasion – een gezin dat zich voorbereid op een kerstavond bij het haardvuur:

“Immediately surrounding Mrs Musgrove were the little Harvilles, whom she was sedulously guarding from the tyranny of the two children from the Cottage, expressly arrived to amuse them. On one side was a table occupied by some chattering girls, cutting up silk and gold paper; and on the other were tressels and trays, bending under the weight of brawn and cold pies, where riotous boys were holding high revel; the whole completed by a roaring Christmas fire, which seemed determined to be heard, in spite of all the noise of the others. Charles and Mary also came in, of course, during their visit, and Mr Musgrove made a point of paying his respects to Lady Russell, and sat down close to her for ten minutes, talking with a very raised voice, but from the clamour of the children on his knees, generally in vain. It was a fine family-piece.”

En ook Charles Dickens blijkt een groot voorvechter van Kerst met het gezin. Niet alleen zie je dit in het moralistische A Christmas Carol, maar ook in zijn andere kerstverhalen, die minder bekend zijn. Rond 1850 is Kerstmis als een gezellig maar vredig familiefeest al behoorlijk ingeburgerd.

Feestwijzer: Geschikt voor alle leeftijden

Het belangrijkste gezin van Groot Brittannië was natuurlijk de royal family van Victoria en Albert. Alles wat zij deden werd breed uitgemeten in de pers, en zo volgde in 1848 een prachtige prent van het jonge gezin rond de kerstboom in de kersteditie van The Illustrated London News. Deze plaat én de kerstboom werden razend populair. Er wordt trouwens wel eens beweerd, dat Albert de (oorspronkelijk Duitse) kerstboom in Engeland introduceerde. Dit is niet helemaal waar. De eerste die de kerstboom naar Engeland bracht, was de van oorsprong Duitse echtgenote van Koning George III. Alleen door de bovengenoemde prent van Albert met kerstboom heeft híj daarvoor de credit gekregen. Net zoals de gedachte dat Victoria verantwoordelijk was voor het invoeren van het ideaal van een knus-burgerlijk huisgezin binnen de paleismuren – Koning George III was namelijk net zo’n gezinsmens.

kerst-victoria-albert

De populariteit van het modelgezin van de jonge koningin Victoria en haar prins Albert droeg bij aan de opkomst van de kerstboom thuis. Afbeelding uit The Illustrated London News van 23 december 1848 [Publiek domein].

Hoe zag Kerstmis binnen het gezin er nou uit? Uiteraard was er geen plaats meer voor dronkenschap, ordinaire praat en bruut gedrag. Er werd gegeten, er werden spelletjes gespeeld en liedjes gezongen om de haard. Ook werden er cadeautjes gegeven. Voorheen gaf men cadeautjes met Nieuwjaar, maar nu Kerstmis populairder werd, verschoof die traditie naar 25 december. Eerst hingen de cadeautjes in de kerstboom en later verschoven ze naar onder de boom. Eigenlijk lijkt het wat dat betreft veel op de tradities van vandaag.

Kom niet aan mijn kerstdiner!

Eten is altijd belangrijk geweest rond het kerstfeest (als je het vanuit je geloofsovertuiging tenminste mocht vieren). In de victoriaanse tijd waren daarbij de volgende gerechten heel geliefd: gans, vleespasteitjes, geleipudding en Christmas pudding. Ook Dickens laat dit in A Christmas Carol mooi zien:

“Master Peter and the two ubiquitous young Cratchits went to fetch the goose, with which they soon returned in high procession. […] Such a bustle ensued that you might have thought a goose the rarest of all birds; a feathered phenomenon, to which a black swan was a matter of course—and, in truth, it was something very like it in that house. Mrs. Cratchit made the gravy (ready beforehand in a little saucepan) hissing hot; Master Peter mashed the potatoes with incredible vigour; Miss Belinda sweetened up the apple sauce; Martha dusted the hot plates; Bob took Tiny Tim beside him in a tiny corner at the table; the two young Cratchits set chairs for everybody, not forgetting themselves, and, mounting guard upon their posts, crammed spoons into their mouths, lest they should shriek for goose before their turn came to be helped. At last the dishes were set on, and grace was said. It was succeeded by a breathless pause, as Mrs. Cratchit, looking slowly all along the carving-knife, prepared to plunge it in the breast; but when she did, and when the long-expected gush of stuffing issued forth, one murmur of delight arose all round the board, and even Tiny Tim, excited by the two young Cratchits, beat on the table with the handle of his knife, and feebly cried Hurrah! […]

Yet every one had had enough, and the youngest Cratchits, in particular, were steeped in sage and onion to the eyebrows! But now, the plates being changed by Miss Belinda, Mrs. Cratchit left the room alone—too nervous to bear witnesses—to take the pudding up, and bring it in.”

De familie Cratchit at nog gans, maar voor welgestelden kwam langzaam kalkoen in zwang. En na het kerstdiner waren er natuurlijk nog de snoepjes en noten, die vaak in de kerstboom werden gehangen. (Wil jij ook victoriaans snoepgoed en noten met Kerstmis? Hou dan ook mijn komende kerstblogs in de gaten voor recepten en tips!)

Rond de Christmas pudding bestond er trouwens nog een ritueel, dat ook het belang van het gezin benadrukte. Tijdens het maken van de vulling mocht ieder gezinslid (of in ieder geval ieder kind) erin roeren en een wens doen.

christmas-pudding-roeren

Met hele gezin roeren in de vulling van de Christmas pudding. Wie mag er eerst? Door Kenny Meadows, uit: The Illustrated London News (1848) [Publiek domein].

De Kerstman, Father Christmas, het Kerstkind of de Kerstgeest?

In Nederland hebben we geen hele lange traditie van een figuur die verbonden is met Kerstmis – nou ja, afgezien van Jezus, natuurlijk. Misschien komt dit door de protestantse invloeden in ons land, die – áls er al Kerst gevierd werd – liever spraken over het Kerstkindje, en daarmee het kerstfeest binnen christelijke grenzen wilden houden. Ook in Duitsland was door de invloed van Luther het Kerstkind populair, en is de Kerstman iets van de laatste decennia.

In Engeland kende men al in de 17e eeuw Father Christmas. Deze jolige en drinkende schavuit paste goed bij de landelijke vieringen van vóór de 19e eeuw. In de victoriaanse tijd kreeg Father Christmas een braver imago (zoals dat paste bij een huiselijke Kerst), en begon hij dus meer op de huidige (Amerikaanse) Kerstman te lijken.

ghost-of-christmas-present

“Come in! and know me better, man!” Het derde nachtelijke bezoek aan Scrooge is de Geest van Kerstmis-heden. Uit: de eerste uitgave van A Christmas Carol (1843). Illustratie door John Leech [Publiek domein].

Dit soort ontwikkelingen vind ik altijd heel interessant, en ook dit keer heeft Charles Dickens zijn aandeel hierin. Hij voert in A Christmas Carol drie Kerstgeesten op, waarbij de ‘Ghost of Christmas Present’ nog duidelijk het wat ruige uiterlijk van de oude Father Christmas heeft.

“[The Ghost of Christmas Present] was clothed in one simple green robe, or mantle, bordered with white fur. This garment hung so loosely on the figure, that its capacious breast was bare, as if disdaining to be warded or concealed by any artifice. Its feet, observable beneath the ample folds of the garment, were also bare; and on its head it wore no other covering than a holly wreath, set here and there with shining icicles. Its dark brown curls were long and free; free as its genial face, its sparkling eye, its open hand, its cheery voice, its unconstrained demeanour, and its joyful air. Girded round its middle was an antique scabbard; but no sword was in it, and the ancient sheath was eaten up with rust.”

Maar ondanks zijn wilde verschijning past zijn vriendelijke gedrag duidelijk bij de ‘nieuwe’ victoriaanse kerstmoraal: Hij leert Scrooge over naastenliefde en de waarde van het gezinsleven. Wat dat betreft staat Dickens op een kruispunt tussen het landelijke ruige Kerstfeest van eerder, en het brave, beschaafde feest van de victorianen. En van ons.

Kerst wordt steeds commerciëler: Kerstkaarten, kerstliedjes en Christmas crackers

Dat deze nieuwe manier van Kerstmis vieren aansloeg, ligt aan verschillende factoren. Aan de ene kant was er een groeiende middenklasse in de uitdijende victoriaanse steden, waar nieuwkomers in de buitenwijken (en niet meer in een versierde stal) kerstmis vieren met vaak alleen de naaste familie. Daarnaast wisten ondernemende partijen in te spelen op het feit dat deze opkomende groep iets meer geld te besteden had. Magazines gaven speciale Kerstedities uit (zoals die hierboven uit 1848) met tips voor een geslaagd kerstfeest. Daarnaast publiceerden ze speciale kerstverhalen, zoals Charles Dickens ook deed in zijn magazines Household Words (1850-1859) en All the Year Round (1859-1870).

eerste-kerstkaart

De eerste kerstkaart in Groot-Brittannië door Sir Henry Cole (1843) [Publiek domein].

De mogelijkheid om goed en goedkoop te laten drukken zorgde ook voor het verschijnen van bundels met oude én nieuwe kerstliedjes (met bijvoorbeeld Hark The Herald Angels Sing en God Rest Ye Merry, Gentlemen). Bovendien werd de kerstkaart bedacht. De eerste kaart werd in 1843 verkocht door Sir Henry Cole en was alleen voor een gegoede clientèle beschikbaar, maar rond 1880 was de kerstkaart landelijk een wijdverbreid fenomeen. En naast deze producties in drukwerk waren er natuurlijk ook nog Christmas Crackers (verzonnen door Tom Smith in 1848) en uiteindelijk ook kant-en-klare kerstversieringen. Wij mogen Kerstmis tegenwoordig wel eens een vercommercialiseerd feest noemen, maar ook dat is alweer een uitvinding uit victoriaans Engeland.

kerstcrackers

Advertentie voor de Christmas crackers van Tom Smith [Publiek domein].

Het ideaal van een victoriaans kerstfeest spreekt tegenwoordig nog steeds veel mensen aan. Niet voor niets trekken hordes naar het Dickens Festijn in Deventer, en zijn er steeds meer kleinere Dickens festijnen in opkomst. Het komt vast voort uit een hang naar knusse huiselijkheid met de familie – die natuurlijk eigenlijk niet te koop is.

Zelf vind ik het erg leuk dat we nog zoveel overblijfselen van victoriaans Kerstmis kennen. Door de mogelijkheid van goedkoop drukwerk is er gelukkig ook veel origineel materiaal bewaard gebleven. Daarom sluit ik af met een mooie leestip voor tijdens de feestdagen. Probeer eens één van Charles Dickens’ minder bekende kerstverhalen, zoals The Chimes (1844) of The Cricket on the Hearth (1845). Lekker knus op de bank, bij de radiator.

En ook met een kopje thee. Kerstthee, uiteraard.


Voor dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:

Ruth Goodman e.a., Victorian Farm – Rediscovering forgotten skills. (2009).
Charles Dickens, A Christmal Carol. (1843) Via: The Gutenberg Project.
Charles Dickens, The Chimes. A Goblin Story of some bells that rang an old year out and a new year in. (1844) Via: The Gutenberg Project.
Charles Dickens, The Cricket on the Hearth: A Fairy Tale of Home. (1845) Via: The Gutenberg Project.
Jane Austen, Persuasion. (1818) Via: The Gutenberg Project.
Jane Austen and Christmas: Mrs Musgrove’s Pies (1). Op: www.austenonly.com.
What the Victorians Read at Christmas. Op: www.vam.ac.uk.
History of Christmas. Op: www.bbc.co.uk.
Christmas. Op: www.wikipedia.org.
The Christmas Books of Charles Dickens — A Christmas Carol and other stories. Op: www.victorianweb.org.

6 gedachten over “Kerstmis op z’n victoriaans

  1. Wat een bijzonder blog heb je. Ik wist helemaal niet dat kerstkaartjes toch al zo lang meegaan, ik dacht echt dat dat nog iets heel recent zou zijn. Interessant!

  2. Wat ontzettend leuk om hier eens een historisch overzicht over te lezen! Ik merk dat kerst eigenlijk heel erg commercieel is tegenwoordig en dat de echte tradities een beetje zijn vergeten. Jouw artikel zet me aan het denken om eens wat meer bij de kerst van voor het commerciële gedoe stil te staan 🙂

    • Leuk om te horen! In de 19e eeuw is men natuurlijk met dat commerciële begonnen, maar ik denk dat we inmiddels wel wat zijn doorgeslagen. Winkels die hun kerstspullen in september al aanprijzen, bijvoorbeeld. 😉

Laat een antwoord achter aan Darina Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.