Van Den Haag naar Londen in de 19e eeuw

Mijn flitsbezoekje aan Londen in januari was voor mijn gevoel veel te snel voorbij. Maar eigenlijk mag ik niet klagen, want het is al bijzonder dat flitsbezoekjes in onze tijd überhaupt mogelijk zijn. Tijdens mijn verblijf liep ik tegen een boek aan, dat mij daarover met de neus op de feiten drukte. Bradshaw’s Continental Railway Guide uit 1853 is een heel uitgebreid naslagwerk voor de buitenlandreiziger in de 19e eeuw. Ik zocht op hoe ik anno 1853 naar Londen gereisd zou zijn. En dat was toch wel een hele onderneming.

Het startpunt van mijn recente reis was Den Haag. In Rotterdam stapten we over op de Thalys naar Brussel, alwaar wij overstapten op de Eurostar naar Londen. Na een reis van ongeveer 5,5 uur kwamen we aan in hartje Londen, bij St. Pancras International. En omdat ons hotel maar 15 minuten lopen was vanaf het station, konden we vroeg de stad gaan verkennen. Ideaal, nietwaar?

john-o-connor-st-pancras-london-hotel-1884.jpg

St Pancras International, het station waar ik eerder dit jaar in Londen aankwam, stond er nog niet eens op het moment dat de treingids in 1853 verscheen. Het werd 15 jaar later gebouwd, en was klaar in 1868. Op dit schilderij torent het prachtige neogotische bouwwerk hoog boven de andere panden uit. Was het nog maar zo… From Pentonville Road Looking West, Evening, Geschilderd door John O’Connor in 1884 [Publiek domein].

Na een leuke dag struinen door Londen belandden we ’s avonds in de hotellobby. Er lagen wat spelletjes en boeken voor de geïnteresseerde gast, en tot mijn verbazing lag er dus een moderne herdruk van Bradshaw’s Continental Railway Guide tussen. Wat een eigenaardige plek voor zo’n niche-boek! Maar ik was natuurlijk meteen enthousiast, en besloot mijn route Den Haag-Londen voor 1853 uit te zoeken. Hoe lang zou de kortste route duren, en welke tussenstops moest je dan maken? Ik had al zo’n vermoeden dat de victoriaanse reis wat langer zou duren dan mijn tripje met de hogesnelheidslijn.

Op reis in 1853

Vanuit mijn lobby in Centraal Londen anno 2019 verplaatste ik mij in de reiziger van 1853: Uiteraard ga ik als eersteklas toerist op reis. Om goed uitgerust te zijn, heb ik alvast in Den Haag overnacht. De gids raadt mij Hotel Belle Vue aan, een zeer respectabel logement aan de Bezuidenhoutseweg, tegenover Huis ten Bosch. De eigenaar is Engels, dus ik kan alvast in de stemming komen. Het hotel biedt onder andere een gezamenlijke maaltijd om 16.30 uur.

hotel-belle-vue-bezuidenhout

Het Haagse Hotel Belle Vue aan de Bezuidenhoutseweg [Publiek domein].

Om vanaf Den Haag in Rotterdam te komen neem ik gewoon de trein. Deze doet er 45 minuten over. Dat valt mee, toch? In 1853 zijn de spoorlijnen in de Randstad al aardig goed aangelegd.

Mijn victoriaanse reisgids weet mij te vertellen dat een reis tussen Nederland en Engeland eigenlijk altijd per boot vanaf Rotterdam wordt afgelegd. Dat zijn zo’n 200 mijl, en de overtocht per boot duurt – afhankelijk van het weer – in de zomer tussen de 20 en 24 uur. Dat wordt aan boord overnachten, dus.

De boot komt direct aan in Londen. Fijn, geen oponthoud. In totaal duurde mijn reis – inclusief wachttijden – toch wel zo’n anderhalve dag. Niet slecht, maar de hoogste tijd om me op te frissen.

reizen-bradshaw-continental-railway-guide-hansome-cab-londen-1877

Vanaf de haven is het nog een stuk naar het hotel. Taxi! Een prachtige foto van een Londense hansome cab, uit: Street Life in London, door John Thompson en Adolphe Smith in 1877 [Publiek domein].

In Londen heb ik natuurlijk ook een hotel uitgezocht. Ook hier laat ik me weer leiden door mijn gids, die The Queen’s Hotel vlakbij St. Paul’s Cathedral aanbeveelt. Een heerlijk eersteklashotel dat net gerenoveerd is. Met de mogelijkheid tot warme en koude baden, en een enorme coffee room!

reizen-bradshaw-continental-railway-guide-queens-hotel

Uit: Bradshaw’s Continental Railway Guide (1853) [Publiek domein].

Wat een mooi idee, hè; om zo terug in de tijd te gaan? Ik had graag eens een kopje thee gedronken in de coffee room van het mooie Londense hotel in 1853. Maar of ik graag 24 uur op een stoomboot zou hebben gezeten, dat betwijfel ik dan weer. De Kanaaltunnel heeft toch wel zijn voordelen.

victoriaans-reizen-stoomboot

Reizen via de Kanaaltunnel heeft zo zijn voordelen, maar dit beeld van reizigers op het dek van een stoomschip is ook erg aantrekkelijk. Elegant figures strolling on the upper deck of an ocean steamer, door de Pools-Franse schilder Émile Eisman-Semenowsky (1893) [Publiek domein].

En niet in de minste plaats vanwege de tijd. Een reis van Den Haag naar Londen duurde in 1853 wel zeven keer langer dan tegenwoordig. En hoewel wij nu op de kaart gezien een ‘omweg’ lijken te maken via Calais, was de route over zee feitelijk slechts 100 kilometer langer. Wat hebben we toch veel tijdswinst en gemak te danken aan onze moderne trein.

Reistips voor de 19e eeuw

Een lange reis maken, dat deed je halverwege de 19e eeuw dus niet zomaar. Je ging goed voorbereid op pad, en het leuke is dat de reisgids ook een paar aardige en opmerkelijke tips meegeeft. Zoals:

  • Neem eigen zeep mee, want voor die in hotels moet je duur betalen.
  • Zorg voor goede schoenen met dubbele zolen.
  • Om je schoenen te beschermen, neem je het beste slobkousen mee. Deze werden over de schoen gedragen, handig in een tijd waarin de meeste wegen niet bestraat waren.
  • Neem een goede jas mee, maar zorg ervoor dat je er op de plaats van bestemming niet te buitenlands uitziet. Zo kun je als Britse toerist in Nederland en Duitsland maar beter een kiel dragen. Deze gaat over je gewone kleding heen, dus blijft die ook nog eens schoon. Jacob van Lennep droeg tijdens zijn reis ook een kiel. Maar let wel op: Kies een bruine variant als hoogstaand reiziger. De kleur blauw wordt alleen door de arbeidersklasse gedragen.
romantiek-jorgen-roed-kunstenaar-rustend-langs-de-kant-van-de-weg-1832

Een romantische schilder onderweg naar zijn bestemming. Kijk, zo hoort het dus: Bepakt en bezakt, en gestoken in een kiel voor op stoffige wegen. Een bruine kiel, want een heer wil natuurlijk niet voor een lokale boer of visser worden aangezien. De keuze van deze reiziger voor een hagelwitte pantalon is misschien wat minder verstandig. Een Kunstenaar rustend langs de Kant van de Weg, misschien een zelfportret door de Deense schilder Jørgen Roed (1832) [Publiek domein].

  • Knapzakken van kwaliteit koop je het beste op het Europese vasteland, aldus de gids. Maar de beste koffers (portmanteaus) worden in Engeland vervaardigd.
  • Vergeet je eigen schrijftafeltje niet.
  • Neem een bril mee ‘met zwarte glazen’. Een zonnebril, dus! Volgens de gids niet alleen handig tegen de zon, maar ook in de trein tegen opvliegend stof en asdeeltjes vanaf het spoor.
  • Een goed middel tegen zeeziekte is ‘The Creozote’. Hmm, bij victoriaanse middeltjes moet je altijd even opletten. Het werd inderdaad tegen van-alles-en-nog-wat gebruikt, onder andere tegen tandpijn en maagproblemen. Leuk detail: Tegenwoordig wordt het ook nog wel in medicatie verwerkt, maar niet tegen bovengenoemde kwaaltjes. Het zal dus wel niet zo heel goed hebben gewerkt.
  • Twee kaarsen op je kamer zijn gratis, maar de rest van de aanwezige kaarsen worden in rekening gebracht, ook als je ze niet gebruikt. Laat het teveel aan kaarsen dus meteen bij aankomst door een bediende wegnemen.
reizen-bradshaw-continental-railway-guide-koffers-tassen

Laptop en backpack avant la lettre: Ga nooit meer van huis zonder je uitklapbare schrijftafeltje, inclusief alle nodige schrijfgerei. Of wat dacht je van een uitvouwbare hoedendoos met extra handige vakjes? Uit: Bradshaw’s Continental Railway Guide (1853) [Publiek domein].

In de reclame

De reisgidsen van Bradshaw waren een groot succes gedurende de hele 19e eeuw. Vanaf 1841 zijn er verschillende edities en versies uitgebracht. Om de kosten te drukken wierf hij actief bedrijven voor betaalde advertenties in de gids. Opmerkelijk zijn vooral de reclames voor levensverzekeringen en tegelijkertijd de reclames voor vuurwapens. Persoonlijk denk ik dat beide producten elkaar bijzonder goed aanvullen…

Verder zijn er de gebruikelijke advertenties voor bijvoorbeeld kamilletabletten tegen maagproblemen. Maar wat dachten jullie ook van deze bijzondere victoriaanse vindingen?

reizen-bradshaw-continental-railway-guide-ellwood-geventilleerde-hoed

Ventileer al je gedachten met deze ademende hoge hoed met luchtgaatjes. Zou het een hit geworden zijn? Uit: Bradshaw’s Continental Railway Guide (1853) [Publiek domein].

reizen-bradshaw-continental-railway-guide-gorget-self-adjusting-shirt

Elastische bandjes, het nieuwste van het nieuwste. Voorheen moest je ‘nauwsluitende’ mode met touwtjes vasttrekken. En daar had je vaak wat hulp bij nodig. Maar nu niet meer! Uit: Bradshaw’s Continental Railway Guide (1853) [Publiek domein].

reizen-bradshaw-continental-railway-guide-victoriaanse-rolstoel-handicap

Jezelf bewegen in een steeds groter deel van de wereld was ook in trek bij mensen die niet (meer) zo goed ter been waren. Gelukkig dacht men ook daarover na.  Deze driewielrolstoel zal een ongewoon verschijnsel zijn geweest, maar ik vind het een mooi design. Maar of het echt comfortabel was zonder luchtbanden… Uit: Bradshaw’s Continental Railway Guide (1853) [Publiek domein].

reizen-den-haag-londen-grote-koffer-portmanteau

Kijk, zo kon je nog eens wat meenemen! Deze portmanteau bood heel veel ruimte en lekker veel vakken. Een gigantische koffer om te tillen en dat zonder wieltjes. Maar ach, daar had je op het station assistentie voor… Uit: Bradshaw’s Continental Railway Guide (1853) [Publiek domein].

Een woordje over Nederland

Tot slot geeft de gids ook enkele wetenswaardigheden over Nederland. Niet veel, want ons kikkerlandje was zeker geen topbestemming – zoals Frankrijk of Zwitserland ook toen al werden bevonden. Wat betreft het landschap worden de bekende kanalen en uitgestrekte weilanden met koeien genoemd.

compagnie-des-chemins-de-fer-du-nord-hollande-nederland-1895

Een mooi kijkje vanuit het buitenland op een geïdealiseerde versie van Nederland rond 1895. Ontwerp door de Franse artiest Gustave Fraipont (1849-1923) [Publiek domein].

De meeste aandacht schenkt de gids aan Den Haag, waar in het bijzonder het Mauritshuis wordt aangeprezen. Maar naast Rotterdam, Amsterdam en Utrecht worden ook Haarlem, Delft, Leiden, Gouda, Arnhem en Nijmegen even kort aangeprezen. Een voornamelijk westelijk en stedelijk verhaaltje, dus, maar gelukkig niet alleen tot de hoofdstad beperkt. Opvallend: Voor de reiziger met iets minder topografische kennis staan Emmerich en Düsseldorf ook kort onder Nederland vermeld. Om daarna doorverwezen te worden naar Pruisen.

De verwarring tussen Nederland en wat later Duitsland zou worden is de maker van de gids overigens wel te vergeven. Blijkbaar waren de grenzen niet zo strak, want met de gulden kon nog tot de Rijn bij Keulen betaald worden! Handig, lijkt me zo. Overigens werd de gulden ook in België geaccepteerd.

Verbonden met elkaar

Al die internationale verbindingen in het midden van de 19e eeuw vind ik maar wat interessant. Voor het eerst werden verre bestemmingen voor meer mensen toegankelijk, en konden er vaste trajecten gevolgd worden voor een zo vlot mogelijke reis. Dat deze vooruitgang met rasse schreden ging, laat ook de reisgids zien: Er wordt alvast melding gemaakt van geplande spoorverbindingen voor de trajecten Rotterdam-Utrecht en Arnhem-Emmerich.

reizen-bradshaw-continental-railway-guide-treinen-europa-1865

Op deze Duitse spoorwegenkaart van Centaal-Europa uit 1865 is duidelijk te zien dat men er in 30 jaar tijd in geslaagd is om een indrukwekkend internationaal netwerk aan te leggen. Een monsterklus, die de meest afgelegen streken verbindt met de grote steden. Een hele omslag, zowel voor reizigers als thuisblijvers. Eisenbahn-Karte von Central Europa, naar het werk van Dr. Julius Michaelis. Lithografie uitgebracht door J.H. Klahr in Dresden. Bron: The University of Chicago Map Collection [Publiek domein].

En mocht je tijdens je reis naar Engeland dringend iets aan het thuisfront hebben willen melden: De steden Amsterdam, Haarlem, Den Haag en Rotterdam hadden in 1853 al een telegraafverbinding met het Verenigd Koninkrijk. Knap, hè? Deze verbindingen liepen helemaal via Frankrijk en België.

Eigenlijk legde de telegraaf de route af die ik anno 2019 met de trein heb genomen. Over de zeebodem, door maar liefst twee andere landen, om zo met elkaar in contact te staan. Zelfs met de Brexit in het vooruitzicht ben ik nog blij dat we al meer dan 170 jaar geleden de stap hebben gezet om met elkaar verbonden te zijn. Het levert de mooiste verhalen op.

Zo, tijd voor Engelse thee.


Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:
Bradshaw, George, Bradshaw’s Continental Railway Guide: 1853 Railway Handbook of Europe (2016).

10 gedachten over “Van Den Haag naar Londen in de 19e eeuw

    • Tegen de compactheid van de tablet kan natuurlijk geen victoriaans schrijftafeltje op. Maar ik moet toegeven dat ik de victoriaanse vindingen toch ook wel erg mooi, elegant en handig vind.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.