Dit zie je niet in kinderboeken van nu

Het mag inmiddels bekend zijn dat ik oude boeken en prenten verzamel. En wanneer je een oud boek opent, stap je een compleet andere cultuur binnen. Zo ook als het gaat om kinderboeken: Waar sommige victoriaanse kinderboeken nog steeds heel toegankelijk en aansprekend kunnen zijn, laten andere een deel van de victoriaanse cultuur zien dat echt niet meer bij de onze past. Sommige dingen zijn best schokkend.

Als je kijkt naar laat-victoriaanse kinderboeken, dan zijn er een heel aantal die ik echt ontzettend leuk vind. Denk aan Little Lord Fauntleroy (1886), A Little Princess (1905) en The Secret Garden (1911) van Frances Hodgson Burnet, maar ook bijvoorbeeld aan Dik Trom of Afke’s Tiental op de Nederlandse markt.

Daarnaast kennen sommigen van jullie misschien wel Duitse kinderboeken als Der Struwwelpeter  (Piet de Smeerpoets, 1845) en Max und Moritz (1865). Stoute kinderen komen daar op dermate gewelddadige manieren om het leven, dat we dat nu waarschijnlijk niet meer zo pedagogisch verantwoord vinden. (Hoewel ik als kind nog gewoon ben voorgelezen uit Der Struwwelpeter, en er volgens mij niks aan heb overgehouden.)

victoriaanse-kinderboeken-struwwelpeter-paulientje

Tsja, wie niet horen wil, moet blijkbaar voelen. Daar wond men zo’n honderd jaar geleden duidelijk geen doekjes om. Boven: Paulientje vóór. Beneden: Paulientje ná. Uit: ‘Een aardig prentenboek met leerzame vertellingen naar het beroemde Hoogduitsche kinderwerk Der Struwwelpeter’ door H.A.M. Roelants (Schiedam, ca. 1865) naar de tweede Duitse versie van Der Struwwelpeter uit 1858. Bron: Wikimedia Commons [publiek domein].

De wereld van het kind in de 19e eeuw was een stuk anders dan de belevingswereld van kinderen nu. Om maar twee duidelijke voorbeelden te noemen: Waar kinderen van nu al op jonge leeftijd leren waar ‘de kinderen vandaan komen’, kwamen sommige meisjes daar in de 19e eeuw pas achter wanneer ze getrouwd waren. En andersom: Waar er tegenwoordig genoeg zestienjarigen zijn die nog geen ei kunnen bakken, konden in de 19e eeuw twaalfjarigen het volledige huishouden draaiende houden. Je zou kunnen zeggen dat de wereld van toen harder was, maar ik zou zeggen: De wereld was harder op andere punten. En zo komt het dat je onderstaande realistische kindertekeningen beslist niet in kinderboeken van tegenwoordig zult tegenkomen.

Alle onderstaande prenten komen uit het Nederlandse leerzame tijdschrift Weekblad voor de Jeugd uit 1908.

weekblad-volkskosthuis

Armoede en honger waren in de 19e eeuw absoluut geen onbekend verschijnsel. Ook niet voor kinderen. De kinderen die thuis het Weekblad voor de Jeugd kregen – en dus uit redelijk welvarende gezinnen kwamen – moesten leren dat het goed was om aan de minderbedeelden te denken.

weekblad-lekker-beetje-poes

Een dode haas ligt klaar om door de vrouw des huizes bereid te worden voor de warme maaltijd. Zelf dieren kunnen slachten en villen was in de 19e eeuw nog steeds een nodige vaardigheid in veel huishuidens in de middenklasse. In een tijd waarin vegan zijn helemaal hip is, kunnen we ons dit maar moeilijk voorstellen. Het doet me denken aan een scene in Dik Trom, waar de jongen een gevangen haas verzorgt om hem later op te kunnen eten. Ach, the circle of life…

weekblad-twee-veters-één-cent-armoede

Werkeloos zijn was in een tijd zonder sociale uitkeringen echt een ramp. Soms werden hele gezinnen uit bedelen gestuurd – maar tot het midden van de 19e eeuw kon dat zomaar betekenen dat je werd opgepakt voor dit strafbare feit, en naar een gevangenis of bedelaarskolonie werd gestuurd. Ook als je minderjarig was.

weekblad-mijn-verjaargeschenk

Opvoedkundige lessen worden in 19e-eeuwse boekjes vaak nogal cru weergegeven. Speel je met lucifers – dan verbrand je levend. Eet je je soep niet op – dan ben je binnen drie dagen dood. En ben je onvoorzichtig: dan is je nieuwe pop zo onthoofd. Dat je het je even goed in de oren knoopt.

weekblad-dode-duif

De op één na vreemdste tekening: Een dode duif. Tsja, wat moet ik daar nu op zeggen?

weekblad-jeugd-alleen-op-de-wereld

Dat de dood alom tegenwoordig was in de 19e eeuwse wereld, wisten de meeste kinderen wel. Veel gezinnen, heus niet alleen uit de armste klasse, moesten een broertje of zusje begraven. Ernstige ziekten kwamen tenslotte best veel voor, van tbc tot de mazelen. Toch vond ik deze plaat wel erg cru en verdrietig. Zou daar nu niemand van gedacht hebben, dat de boodschap er te dik bovenop lag?

Echt vrolijk word je niet van deze tekeningen. Toch vind ik ze interessant, omdat ze een wereld laten zien die heel ver van de onze staat, en tegelijkertijd nog maar zo’n 100 jaar geleden is. Ik vraag me dan ook af: Welke van ‘onze’ kinderboeken zou men rond 1900 schokkend hebben gevonden? Een verhaal met twee moeders? Of een boek over seksuele voorlichting dat niets aan de verbeelding overlaat? Zo zie je maar weer dat meningen en moraal best snel kunnen veranderen. En dat we dus voorzichting mogen zijn met het vormen van een oordeel over anderen.

It’s time to stick the kettle on. Ik ga voor groene thee met citroen.

P.S. Vergeet je niet in te schrijven voor de eerste My inner Victorian-nieuwsbrief, met daarbij een gratis kalender voor 2018!

7 gedachten over “Dit zie je niet in kinderboeken van nu

  1. Yikes! Ik vind het interessant wat voor een ontwikkeling ons idee van opvoeding heeft doorgemaakt! Vroeger was het duidelijk gewoner om kinderen te waarschuwen voor dingen waarvan je ‘doodgaat’, terwijl men het relatief lastiger om kinderen te vertellen hoe de grote-mensen-wereld in elkaar steekt. Sociale deugden en ondeugden waren iets waar je kinderen minder snel mee wilde lastigvallen dan zoiets ‘simpels’ als de dood en ander ongeluk.

    Aan de andere kant vind ik het leuk om te zien dat er een herkenbare evolutie in zit: De beeldtaal uit de Struwwelpeter, met Paulientje die achterblijft in een hoopje as met laarsjes, zou niet misstaan in een oude Tom & Jerry of Road Runner. Ook de oude Muppets in de jaren zeventig hadden vaak een bizarre maar succesvolle combinatie van humor, schattigheid en wreedheid.

    Ik vind het plaatje van Paulientje daarom vooral erg komisch.Hetgene wat het voor moderne kijkers wat onaangenaam maakt, is het feit dat we deze tekenstijl met ‘schattige’ prentenboekjes zijn gaan associëren, en de scène zelf niet echt meer iets vinden als ‘iets voor het slapen gaan’. Genres veranderen soms heel snel, en dat maakt het juist zo boeiend!

    • Leuk dat je de link legt naar ‘onze’ oude tekenfilms. Zelf vond ik al dat schieten bij Bugs Bunny niet zo leuk. De levensgevaarlijke ontploffingen in Road Runner dan weer wel. Maar dat was niet zo realistisch getekend als deze Paulientje – dus ik denk dat daar voor ons nu de shock value in zit.

  2. Hier sta ik toch wel van te kijken hoor! Ik dacht altijd dat de kinderboeken heel belerend en moraliserend waren maar dan wel op een zeer bedekte manier en niet zo akelig in beeld gebracht. Heel interessant om te zien hoe men toen dus over kinderen dacht en hoe hun leven er uitzag vergeleken met nu. Moet zeggen dat mijn voorkeur toch uitgaat naar de kinderboeken van nu haha

    • Oh, belerend waren ze zeker, tot op het tenenkommende af! Maar de les zat hem juist in de harde straf. ‘Suppenkaspar’ uit Der Struwwelpeter weigert 3 dagen lang om zijn bord leeg te eten, en is daarna dood. Subtiel is anders, nietwaar?

      Ik vind het heel begrijpelijk dat je de voorkeur geeft aan kinderboeken van nu.We zijn tenslotte mensen van onze tijd! Het grappige is wel, dat ik redelijk wat mensen van rond de 30 ken, die met veel plezier terugdenken aan de gemene verhaaltjes in de Struwwelpeter. Zouden kinderen dat dan toch anders beleven? Gewoon even griezelen?

  3. Wat een interessante ontdekking! Dan ben ik stiekem toch blij dat ik ben opgegroeid met Dikkie Dik en met de gezellige en nogal onschuldige ‘Ik ga lezen’-serie. Toch denk ik dat het op een bepaalde manier wel goed is om kinderen te laten kennismaken met minder fijne dingen of met dingen die misschien afwijken van wat zij gewend zijn. Maar de plaatjes die jij laat zien, zijn soms wel heel extreem voor in een kinderboek inderdaad 😉

    • Ja, die boekjes zijn wat veiliger, inderdaad! Ik geloof dat ik als kind alletwee de soorten leuk vond. Der Struwwelpeter was gewoon griezelig…maar je wist wel dat het niet waar was….toch..?! 😉

      Weet jij trouwens of er ook een Nederlands kinderboek met zulke verhaaltjes bestaat?

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.