De levenstrap: Het vrouwenleven in de 19e eeuw

“10 zijn je kinderjaren, 20 ga je aan het sparen…” zo begon een rijmpje dat ik als kind van één van mijn oma’s heb geleerd. Een grappig versje over de levensloop, dat doorgaat tot 100 jaar. Wat me vooral van het rijmpje is bijgebleven, is dat je op je 30e getrouwd moest zijn. Gelukkig voor mij was ik 29 toen het daadwerkelijk zover was… Dat idee van een ideale levensloop was ook al aanwezig in de Victoriaanse tijd. Vooral voor vrouwen lag het verwachtingspatroon behoorlijk vast, zoals een prent uit circa 1845 laat zien.

Levensloopprenten hebben hun oorsprong al in de 16e eeuw, maar werden pas echt populair in de 18e en 19e eeuw. Opvallend is dat de prenten tot het begin van de 19e eeuw bijna uitsluitend een gezamenlijke levensloop laten zien, waarbij zowel man als vrouw worden afgebeeld. Wie de teksten leest, ziet echter al snel dat de inhoud van de bijbehorende teksten vooral over het mannelijke leven gaan. De vrouw is dus puur entourage. ‘Levensloop van de man’ stond indertijd synoniem voor ‘levensloop van de mens’. De vrouw had vooralsnog geen eigen identiteit.

Le Cours de la Vie. Den Levens-loop van den Mensch of den Mensch in zyne verscheyde Jaeren. Door A.F. Hurez, rond 1800 [Publiek domein].

Vanaf het midden van de 19e eeuw verschenen er gescheiden levenslopen, voor zowel de man als de vrouw. Deze piramides zijn zeer rolbevestigend, waarbij voor de vrouw een focus op het gezin als het belangrijkste levensdoel wordt geschetst. Niet heel emancipatoir, zou je op het eerste gezicht zeggen. Toch zijn de Victoriaanse prenten dat ten dele wel, juist omdat ze voor het eerst een scherp onderscheid maken tussen man en vrouw. De vrouw kreeg zo namelijk een eigen identiteit, los van de man. Daarmee zijn levensloopprenten een mooi voorbeeld van eerste voorzichtige bewegingen binnen de emancipatie van de vrouw. Wie had dat gedacht!

Over de rol van de vrouw in de maatschappij, en de beperkende ontwikkeling van een wat breder takenpakket voor de vrouw van rond 1800 naar de totale focus op het huishouden rond 1850, schreef ik al eens een eerder blog. Vandaag richt ik mijn blik op een Amerikaanse levenslooppiramide uit de jaren 1840. Deze geeft een mooi inkijkje in de 19e-eeuwse cultuur van zowel de Verenigde Staten als van West-Europa.

The Life and Age of Woman. Stages of Woman’s Life from the Cradle to the Grave. Gepubliceerd door Kelloggs & Comstock (N.Y. & Hartford, Conn.) tussen 1848 en 1850 [Publiek domein].

Bovenstaande ‘levensloop van de vrouw’ laat zien dat de verwachtingen voor vrouwen behoorlijk rigide waren, en dat er weinig ruimte was voor een persoonlijke inkleuring van het leven. Daarbij moet gezegd worden dat dit het ideaalbeeld van de middenklasse was: In de arbeidersklasse moesten vrouwen vaak hard aan de bak om geld te verdienen, waardoor er noodgedwongen minder aandacht was voor huis en gezin. Eigenlijk was huismoeder zijn een vorm van luxe.

Wat is er zoal te zien op deze Amerikaanse prent, die rond 1848 geproduceerd werd door Kelloggs & Comstock? “The life & age of woman. Stages of woman’s life from the cradle to the grave” laat twaalf momenten in het leven zien, van de geboorte (de wieg links) tot aan het graf (afbeelding binnen de halve cirkel midden onder). Er worden stappen van tien jaar getoond, die qua tijdsverloop niet allemaal even realistisch zijn. Maar ze zeggen wel het een en ander over het heersende vrouwbeeld in het midden van de 19e eeuw. Overigens heb ik ook een zeer gelijkende prent van slechts enkele jaren later gevonden, die een net wat andere toon aanslaat over de jaren na de middelbare leeftijd.

The Life and Age of Woman. Stages of Woman’s Life from the Cradle to the Grave. Gepubliceerd door James Baillie (New York), rond 1848 [Publiek domein].

Na de geboorte volgt de tijd als jong meisje, die wordt afgebeeld met pop. De jeugd is voor de Victorianen niet bepaald onbezonnen, zo laat de bijbehorende tekst weten. Door te spelen met de pop wordt alvast geoefend voor de zware taken die het meisje in haar leven te wachten staan: “Her girlish pastimes reveal for show / The cares which woman’s life must know.”

Op de tweede trede is het meisje uitgegroeid tot een jongedame van zo’n 20 jaar oud; een schone roos, zo laat de symbolische afbeelding onder haar voeten zien. Ze is volgens de tekst een mooie, jonge vrouw geworden, en ook de lengte van haar rok laat zien dat zij geen kind meer is. Het zal niet lang meer duren voordat zij trouwt. Het staat er niet bij, maar in deze fase geniet de vrouw behoorlijk wat vrijheid: Ze ontmoet mensen in een wat bredere kring, en heeft over het algemeen zeggenschap in het kiezen van haar echtgenoot.

Op de derde trede staat de bruid: “A husband’s arms, in hope and pride, / Enclasp her now, a lovely bride.”

Een mooi moment, maar ook cruciaal voor de bewegingsvrijheid van de jonge vrouw. Vanaf nu is zij, in lijf en bezit, volledig eigendom van haar man. Opvallend op de afbeelding is de symbolisering van de bruid als volgroeide boom. Het is natuurlijk de bedoeling dat deze vrucht gaat dragen, en een stevig fundament is voor haar omgeving.

Overigens geeft een vergelijkbare prent de bruid letterlijk een leeftijd van 30 jaar mee. Hieraan is te zien dat een levenslooppiramide vooral symbolisch bedoeld was, en niet op alle vlakken even realistisch was. Vrouwen trouwden rond 1850 weliswaar niet meer standaard zo jong als in de tijd van Jane Austen, maar pas rond je 30e levensjaar in het huwelijksbootje stappen werd beslist niet ideaal gevonden.

The Life and Age of Man. Stages of Man’s Life from the Cradle to the Grave. Gepubliceerd door James Baillie (New York), rond 1848 [Publiek domein]. Ook voor mannen verscheen er een aparte levenslooppiramide. Opvallend is hier dat de symbolische afbeeldingen allemaal dieren betreffen: Zij staan symbool voor de activiteit, mobiliteit en kracht van de man, in tegenstelling tot de statische aard van de vrouw (gesymboliseerd door een roos en een boom).

De jonge echtgenote met kind staat op de vierde, op één na hoogste trede. Echt vrolijk stemt de boodschap niet: “A mother’s anxious love and care / With toilful heart is hers to share.” Geen roze wolk, dus, maar een verwijzing naar de zware jaren van het jonge moederschap. Niet geheel onterecht, want veel vrouwen waren bijna voortdurend zwanger, en bovendien waren er veel kindersterftes en overlijdens in het kraambed. Het symbolische plaatje onder de voeten van de jonge moeder windt er geen doekjes om: De vruchten worden van de boom geplukt.

20 is het nieuwe 50

Dan komen we aan bij de top van de piramide. Ik moet eerlijk zeggen, dat ik in eerste instantie een beetje verbaasd was dat de vrouw van 50 jaar bovenaan de ladder stond. In onze tijd gelden je twintiger jaren vaak als je hoogtijdagen, en bovendien: Onze grote beeldvormer van de Victoriaanse tijd, Charles Dickens, kon het toch echt niet laten om de ervaren moeder-de-vrouw standaard als saaie slons op te voeren. Zijn voorkeur voor de jonge, naïeve vrouw van huwbare leeftijd heeft het imago van de Victoriaanse vrouw geen goed gedaan.

Mrs. Jellyby (rechts) uit Bleak House is een typische Dickensiaanse matron: Een getrouwde vrouw van rond de 50, met veel te veel eigen ideeën en te weinig oog voor de belangen van haar gezin. Zo zou ze haar dochter Caddy (links) niet moeten inzetten voor haar eigen correspondentie, maar moeten voorbereiden op het huwelijk. Afbeelding door Sol Eytinge uit 1867 [Publiek domein, via VictorianWeb.org.].

De keuze voor 50 jaar als hoogtepunt van het leven biedt natuurlijk een mooi visueel middelpunt van een levenslooppiramide. Dit was al zo bij de eerste piramides (die vooral oog hadden voor de man) en de latere piramides zijn hieraan gespiegeld. Men vond dat de geest met 50 jaar rijp was, en dat je op die leeftijd alle successen kon hebben behaald die de moeite waard zijn. Het was een leeftijd waarop je idealiter het meeste aanzien en respect genoot.

Een vrouw die eindelijk uit de kleine kinderen was, had in bepaalde opzichten dan ook wel degelijk de meest wenselijke positie binnen de levensmogelijkheden van de vrouw. Haar kinderen vragen minder zorg, en de jaren van potentieel gevaarlijke bevallingen zijn voorbij. Daardoor had de oudere Victoriaanse vrouw wat meer ruimte om zich buitenshuis te begeven. De afbeelding toont de 50-jarige vrouw dan ook in een mantel, compleet met bonnet en handtas. Het was vooral de bedoeling dat zij zich in haar omgeving toelegde op het helpen van anderen. Het bijbehorende symbolische plaatje in de piramide laat zien dat de boom aan de zijlijn is beland. Groter in beeld zien we een fontein: De zegeningen van vrouwelijke kennis en zorgzaamheid stromen uit over de mensen om haar heen.

Je zou zeggen dat deze verheven staat van succesvol moederschap en liefdadigheid nog wel enkele decennia door zou kunnen duren. Maar al tien jaar later zijn de krachten van de vrouw alweer opgeslokt door het eigen huishouden, dat haar steeds zwaarder valt: “Absorbed in household duties now, / The weight of toil contracts her brow.”

Daarna zet overduidelijk het verval in. Wellicht realistisch met het oog op de lagere levensverwachting van toen, want de gemiddelde vrouw – die jeugd en bevallingen had overleefd – werd rond het midden van de 19e eeuw slechts zo’n 60 jaar. 80, 90 of 100 jaar zullen er maar weinig geworden zijn.

Growing old gracefully

Vanaf de tweede trede naar beneden kiezen de beiden prenten van rond 1850 ieder voor een verschillende toon. De eerste, in blauwtinten, legt de nadruk op deugdzaamheid. Wijsheid komt tenslotte met de jaren? De oudere dame gaat naar de kerk, deelt haar levenskennis met jongere generaties, en is een toonbeeld van deugdzaamheid. Uiteindelijk sterft haar lichaam, maar haar ziel vergaat niet, zo is de bemoedigende boodschap.

Beide levenslooppiramides van rond 1850 naast elkaar, met rechts onderin de oude vrouw die als een batminton-shuttle door haar familie van huis naar huis wordt gewipt.

Hoe anders – en duidelijk humoristisch bedoeld – vertelt de tweede prent over de laatste levensjaren van de vrouw! Zo is de oude vrouw van 80 niet meer helemaal bij haar verstand: “Now second childhood loosens all her tongue, / She talks of love and prattles with the young”. De vrouw van 90 wordt met tegenzin tussen verschillende familieleden heen en weer geschoven: “A useless cumberer on the earth / from house to house they send her forth.” Deze fase wordt nota bene gesymboliseerd door een set badminton-shuttles! Oma is de familie duidelijk tot last. In de laatste fase zit de vrouw al breiend te wachten op de dood. Humoristisch bedoeld, misschien, maar echt vrolijk wordt je er niet van.

De beiden prenten uit het midden van de 19e eeuw leggen misschien net iets andere accenten, maar het algehele beeld blijft hetzelfde: Het hoogste doel in het vrouwenleven is het stichten van een gezin, en het dienstbaar zijn naar anderen. Hierop bereidt ze zich al voor in haar jeugd; en wanneer zij haar taken door ouderdom niet meer kan uitoefenen, is het tijd om te gaan.

Op zich geen opzienbarende conclusie voor de hoog-Victoriaanse tijd. Men had vastomlijnde ideeën hoe je diende te leven, en door de afwezigheid van een algemeen sociaal vangnet was iedereen die niet (meer) voor zichzelf kon zorgen een belasting voor zijn of haar familie. Daarom was trouwen ook zo belangrijk, met name voor de vrouw. Interessant is echter een vergelijking met een soortgelijke levensloopbeschrijving van de vrouw van rond 1900. Zou er wat veranderd zijn?

Das Stufenalter der Frau door F. Leiber, rond 1900 [Publiek domein].

Bovenstaande afbeelding uit Duitsland is zo’n levenstrap van rond 1890-1900. Daaraan vallen een aantal dingen op. Want hoewel de vrouw ook hier duidelijk wordt geacht om gezinsgebonden te zijn, is de insteek in tegenstelling tot de Engelse prenten een stuk vriendelijker. De beschrijving van de vrouw op bejaarde leeftijd is zachtaardiger en respectvoller, waarbij de sterke band tussen haar en haar jongere familieleden de nadruk krijgt. Het laat een beeld van de vrouw zien die haar hele leven lang een rijk gezinsleven mag verwachten. Aandoenlijk is de kleinzoon die zijn 80-jarige grootmoeder ondersteunt.

Uit deze prent spreekt een algemeen hogere levensverwachting met meer gezonde jaren. Tegelijkertijd zien we hier volgens mij ook een cultuurverschil. Waar in Engeland het eeuwige typetje van de crazy old bat voor mijn gevoel gangbaarder is, spreekt de (overduidelijk katholieke) prent uit Duitsland van een warm gevoel van eerbied voor oude mensen als een onmisbaar onderdeel van de familie. Een last is de oudere vrouw hier niet.

Reclame voor Glastenbury Underwear [Publiek domein]. Zoals wel vaker wordt een trend uiteindelijk cliché. Deze opmerkelijke reclame voor herenondergoed uit de tweede helft van de 19e eeuw maakt gebruik van de levenslooppiramide, om te laten zien dat hun producten voor alle leeftijden geschikt zijn.

Het is boeiend om te zien hoe dit soort genrestukjes zich door de tijd heen ontwikkelen. Ze illustreren verschuivende levensopvattingen, waarbij in dit geval de vrouw zich van ornamenteel bijfiguur in het leven van de man ontwikkelt tot persoon met een eigen identiteit. Welliswaar wordt haar bestaan dan weer problematisch en dan weer als waardevol bestempeld door anderen, maar ze kon in ieder geval niet langer worden weggewuifd.

Gedurende heel de 19e eeuw draaide het leven van de vrouw vrijwel uitsluitend om haar man, haar kinderen, en haar taken in het huishouden. Gelukkig is er tegenwoordig zowel voor man als vrouw meer keuzevrijheid dan voorheen in het bepalen van de eigen levensloop. Toch ben ik benieuwd: Hebben jullie ook dergelijke rijmpjes geleerd als kind, zoals degene waarmee ik deze blogpost begon? Het complete rijmpje ging als volgt:

10 zijn je kinderjaren
20 ga je aan het sparen
30 moet je zijn getrouwd
40 ben je daarvoor te oud
50 ga je aan het zakken
60 krijg je ongemakken
70 daalt je leven af
80 ga je naar het graf
90 kun je ook nog leven
100 zijn van God gegeven.

Het is weer theetijd. Mijn favoriet van dit moment is een groene thee met korenbloemen.

7 gedachten over “De levenstrap: Het vrouwenleven in de 19e eeuw

  1. Ja, dat rijmpje ken ik ook. Ik leerde deze van mijn oma en mijn moeder. Ik vond hem toen heel suf, erg hé?
    Dat Duitse prentje (Das Stufenalter der Frau door F. Leiber) stond volgens mij in een oude medische encyclopedie die mijn moeder had.
    Leuke blogpost 🙂

    • Haha, ik kan me voorstellen dat je het een suf rijmpje vond. Dat iedereen verplicht diende te trouwen, enzo. Bijzonder dat ‘Das Stufenalter der Frau’ in een medische encyclopedie stond. Echt medisch (laat staan wetenschappelijk) is deze prent toch niet!

  2. Wat een interessante post! Ik ben tijdens mijn research geloof ik nooit zo’n levenslooptrap tegengekomen! Op het moment onderzoek ik een Duitse familie die in Vaals veel invloed had, en de jonge sterfgevallen vliegen je om de oren, zo triest. Maar als ze de barenstijd overleefd hadden, dan was 70 of ouder toch geen ongewone leeftijd voor vrouwen. In Engeland stond de gezondheidszorg op een lager peil, dat kan ook uitmaken. En werd je oud, dan stierven de dochters weer in het kraambed en kleinkinderen erbij, het hield maar niet op. Die Duitse trap is echt veel positiever! En van latere tijd, mogelijk speelt dat ook mee. Ik zie er niets Katholieks in, trouwens 🙂 Alg christelijk wellicht. 🙂

    • De gemiddelde levensverwachting steeg gedurende de 19e eeuw behoorlijk, vooral met dank aan meer kennis van goede hygiëne in de tweede helft van de eeuw, en midden hongersnood. Gelukkig werden er ook een heel aantal mensen een jaar of 70, maar dan was je wel écht oud.

      Dat de Duitse prent katholiek is, is te zien bij de geboorte (het kind wordt door een engel in de wieg gelegd) en bij het sterven (wanneer de mens door een engel wordt opgehaald). Deze nadrukkelijke afbeelding van engelen zul je bij protestantse prenten niet snel tegenkomen, omdat de hang naar engelen (en heiligen) als afgoderij werd gezien.

  3. Leerzaam en toch vermakelijk , zoals het Victoriaanse lessen betaamt. Gelukkig hoeven we deze levenslessen niet meer zo letterlijk op te volgen! Ik moest erg lachen om de ondergoedreclame. Dickens zou deze kledingstukken als unmentionables aanduiden. Het is geen keurige afbeelding dunkt me. It could bring a blush to the cheek of a young person, om Dickens nog maar eens te citeren.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.