Valentijnsdag in de victoriaanse tijd

Ah, Valentijnsdag! Wie droomde er als puber niet van om een Valentijnskaart te krijgen van de leukste jongen of het leukste meisje op school? De traditie van Valentijnsdag wordt al heel lang gevierd, met name in Engeland. De dag wordt al genoemd bij Chaucer (14e eeuw) en Shakespeare (17e eeuw), maar zoals met veel dingen deed men er in de victoriaanse tijd nog een schepje bovenop. Valentijnsdag werd een groot commercieel festijn.

valentijnskaart-victoriaans

Een sierlijke victoriaanse Valentijnskaart uit ca. 1860 – 1880. Uit de collectie van het Museum of Londen. Bron: Wikimedia Commons.

De victoriaanse fascinatie voor Valentijnsdag blijkt uit de talloze kaarten die gefabriceerd werden en de hoeveelheid artikelen die erover in tijdschriften werden geschreven. Wij mogen van geluk spreken dat veel van deze zaken zijn bewaard, en dat we daarom een goed beeld kunnen schetsen van de ontwikkeling van deze feestdag in de 19e eeuw.

‘Jouw man is echt een lot uit de loterij!’

Vóór de 19e eeuw waren er verschillende manieren om ‘aan Valentijnsdag te doen’. Je kon een handgeschreven bericht sturen, maar vooral op het platteland waren er nog twee andere tradities. Zo werden er in dorpen lootjes getrokken tussen de vrijgezelle jongedames en jongemannen van het dorp. De mannen trokken ieder een lootje uit de stapel briefjes met vrouwennamen, en de vrouwen andersom. Via deze briefjes kon zonder sociale barrière contact gezocht worden met de persoon op het briefje. Voor de moderne lezer klinkt het misschien gek, maar uit deze willekeurige praktijk kwamen vele huwelijken voort.

valentijn-victoriaans

Valentijsfeest op het platteland. In: The Illustrated London Almanack, 1849. [public domain]

Een andere plattelandstraditie die tot halverwege de 19e eeuw nog wel in sommige streken te vinden was, had meer te maken met bijgeloof. Wanneer een jongeman ‘s ochtends vroeg op 14 februari naar buiten ging, werd de eerste vrijgezelle dame die hij tegenkwam zijn Valentijn. Dit romantische idee van het zomaar tegenkomen van de ware liefde werkte natuurlijk lang niet altijd. Toch zullen sommige jongens en meisjes ook wel extra vroeg zijn opgestaan om ‘toevallig’ precies de persoon tegen te komen die ze wilden ontmoeten.

En toen kwam de postzegel

Persoonlijke briefjes werden al eeuwenlang met Valentijnsdag verzonden. Een mooie vroeg 19e-eeuwse Valentijnskaart uit 1827 kun je hieronder zien.

valentijnskaart-victoriaans

Een Valentijnskaart met daarop een zeeman en zijn meisje uit 1827. Dit soort kaarten waren vooral in de kuststreken populair. Oorspronkelijk was de kaart waarschijnlijk in kleur, maar deze print is een kopie uit het tijdschrift The Strand uit 1895. Op de kaart staat een romantisch vers: “In Love or War a Man, at every Inch / A British Tar from duty ne’er will flinch / Example here of Constancy is shown / Why cann’t we make their happy state our own / Like William and his Susan strive to prove / There’s naught so sweet as faithful wedded Love. / If in this feeling you with me should join / Come strike your Colours – be my Valentine?” Grappig detail: Als je dit versje hardop leest in hedendaags Engels, lijkt het alsof de laatste vier zinnen niet goed rijmen. Prove – Love en join – Valentine. Toen rijmde het wel; wat dus betekent dat de uitspraak van het Engels veranderd is!

Het versturen van zo’n kaart was echter nog duur; en dus konden de lagere klassen zich geen kaart veroorloven. Grappig genoeg is het de uitvinding van de postzegel van één penny in 1840 die ervoor zorgde dat het versturen van Valentijnskaarten een ware rage werd. Ook kon dit dankzij de post voor het eerst massaal anoniem; een voordeel waar vele schuchtere verliefden gebruik van maakten.

valentijnskaart-victoriaans-12

Een sentimentele Valentijnskaart uit de periode 1860-1880. Uit de collectie van het Museum of Londen. Bron: Wikimedia Commons.

De victoriaanse Valentijnshype

Slimme ondernemers haakten al snel in op de vernieuwde rage. Het is interessant om te beseffen dat deze manie begon voor de uitvinding van de kerstkaart. Waar wij een massale landelijke kaarten-stuur-hype gewend zijn – namelijk met Kerstmis –, was dit in de victoriaanse tijd helemaal nieuw.

Postbodes maakten overuren en kregen extra betaald. Gedurende het hoogtepunt van de victoriaanse Valentijnsmode (tussen circa 1870 in 1875) werden er rond Valentijnsdag 1,3 miljoen kaarten verstuurd van Londen naar de provincies alleen. Daarbij zijn dus niet eens de kaarten binnen Londen en binnen de andere districten geteld.

valentijnsdag-19e-eeuw

Cartoon uit Punch over de hoeveelheid post met Valentijnsdag. De postbodes gaan gebukt onder hun vracht en storten hun kaarten in een kolenkelder (zoals gebruikelijk via een gat in het trottoir). De schep van de kolenschepper heeft de vorm van een hart. Bron: Punch’s Almanack for 1854. Via: Victorianweb.org. [public domain]

Kaartenmakers waren het hele jaar bezig met het ontwikkelen en produceren van kaarten met allerlei soorten motieven en stoffen. Eén enkele fabrikant had hiervoor maar liefst zes ontwerpers en 80 meisjes (handwerksters) het hele jaar door in dienst. Een behoorlijke industrie dus! Veel kaarten werden machinaal gedrukt, maar met de hand versierd met zijden bloemen, lint en kraaltjes. Soms werden zelfs geurzakjes toegevoegd.

Valentijnskaarten:  gezapig,  grappig of gemeen

in de eerste helft van de 19e eeuw waren vooral zogenaamde ‘sentimentele’ kaarten in de mode. Kaartjes met romantische afbeeldingen en zoete teksten. Sommigen zullen bekend in de oren klinken. Denk bijvoorbeeld aan:

“I choose you from among the rest
Because, my dear, I love you best,” (Girl’s Own Paper, 1880)

“The rose is red, the violet’s blue
Carnation’s sweet, and so is you.” (Illustrated London Almanack, 1849)

valentijnskaart-victoriaans

“Hij houdt van me – hij houdt niet van me…” Een vroege Art Noveau-kaart uit 1876. Uit de collectie van de British Library (HMNTS 11651.g.2.). Via Wikimedia Commons.

De eerste kaarten waren eenvoudig gedrukt, maar al snel werden er ook mechanische kaarten gemaakt: Kaarten waarbij je bijvoorbeeld een flapje opent en daarmee een verborgen boodschap onthult. De kaart hieronder uit 1840 lijkt op het eerste gezicht een wat saaie kaart met een kerk erop. Maar wie het flapje opent ziet, dat er in de kerk een huwelijk voltrokken wordt; ongetwijfeld de wens van de afzender!

valentijnskaart-victoriaans

Één van de eerste mechanische kaarten, uit 1840. Kopie uit The Strand Magazine (1895). Onder de kerk staat het versje: A PARK London – “Yes here at last young love and I / The Gordian knot of love shall tie / And throbbing thus – my bossom swells, / To listen to the marriage bells. / Oh hasten fond one, haste to my / In thine own truth and constancy.”

Als iets opvalt uit de eigentijdse artikelen over Valentijnsdag, is dat men er in de victoriaanse tijd eigenlijk niet zo heel erg anders over dacht als nu. Leuk voor de jeugd, grappig, maar ook niet zo serieus te nemen. Na de sentimentele kaart kwamen er dan ook kaarten met grapjes op de markt, zoals het verhaal van twee vasthoudende ondernemers laat zien.

Een van de eerste grappige kaarten was een zogenaamd ‘nep-telegram’ van “Cupid’s Official Telegraphs”. De tekst op de kaart is zoveel mogelijk in stijl met de tekst van een echt telegram, wat een grappige en vrijpostige boodschap oplevert:

“If the sincerity of the sentiments conveyed in this Telegram be doubted, they will be repeated, but double the number of kisses anticipated will be required in payment. If too many are given by mistake, the sender of this will gladly repay such excess on the ruby lips of the fair recipient of this Telegram. When the cost of a reply to a Lover’s Telegram has been prepaid, and the number of words in such reply are in excess of “Well I’m sure,” “Be quite do,” garnished by a few blushes, the sender of such reply is bound to pay extra for such excess, by an extra number of endearments. Fractions of Kisses do not count, and when Telegrams are taken in by a third party the same must not open them and kiss by proxy. N.B.-this form should occupy a lady’s thoughts on the Festival of St. Valentine. Charges to pay: Unlimited Smiles.”

valentijn-victoriaans

Een komische Valentijnskaart in de vorm van een telegram uit ca. 1860. Kopie uit The Strand (1895).

“Double the number of kisses”? Op “the ruby lips of the fair recipient”? Deze kaart van rond 1860 laat zien dat de Victorianen helemaal niet zo preuts waren als altijd gedacht wordt. Zulke openheid over lichamelijke affectie had ik zelf ook niet zo vroeg in de 19e eeuw verwacht. Het blijkt maar weer eens dat het beeld van Victorianen die bang zijn voor het woord ‘trousers’ door de lichaamsdelen die daaronder zitten, behoorlijk overdreven is.

Want deze kaart werd behoorlijk populair. Zo populair zelfs – en zo goed nagemaakt naar echte telegrammen – dat de autoriteiten het nodig vonden om deze kaart te verbieden. Dus volgde een variant binnen de gewone posterijen. Het gevolg: een verbod. En zo kwamen de fabrikanten achtereenvolgens op het idee van een Valentijnsbankbiljet, Valentijnsbankcheques van de “Bank of Love” (ook ingetrokken door klachten), Valentijnsschuldbekentenissen, Valentijnsdagvaardingen, Valentijnsrapporten en Valentijnshuwelijksaktes. Binnen deze papieren werden ook weer grapjes gemaakt, zoals een huwelijksakte die ondertekend werd door “Peter Tiethemtight” (“bind ze vast”) en gerechtsoproepen die uitgegeven zijn in de provincie “Eithersex”. Flauw, maar populair. De grap van nep-officiële papieren was blijkbaar zeer geslaagd.

Nadat deze hype een beetje was overgewaaid kwam de goedkope kleurendruk in opkomst. Er zaten vele lieve kaartjes bij, maar ook behoorlijk gemene grapjes:

valentijnskaart-victoriaans

Een onaardige Vinegar Valentine-kaart, waar de ontvanger wordt vergeleken met een enge ratelslang. Bron: Wikimedia Commons.

Dit soort kaarten werden Vinegar Valentines genoemd. Afgewezen mannen en vrouwen die te lelijk zijn? Plotseling werd Valentijnsdag ook een dag waarop je een onaardige ‘grap’ kon verwachten. Persoonlijk kan ik me moeilijk voorstellen waarom haters tijd, moeite en geld in deze onaardige praktijk stoken. Overigens werden deze kaarten meestal anoniem verzonden – dapper hoor.

valentijnskaart-victoriaans

Nog een Vinegar Valentine, dit keer bedoeld voor een vrouwelijk slachtoffer. Ze wordt ervan beschuldigd een onverzorgde boekenwurm (nerd) te zijn. Onder de tekening staat: “Pray do you ever mend your clothes, / Or comb your hair? Well. I suppose / You’ve got no time, for people say, / You’re reading novels all the day.” Uit de collectie van het Brighton Museum.

Vanaf 1880 wordt de Valentijnskaart langzaam minder populair. Zo gaat dat natuurlijk met rages. Opvallend is dat de aandacht meer verschoof naar het schenken van goedkope cadeautjes. Ook deze werden met hulp van de opkomende victoriaanse industrie goedkoop gefabriceerd en en masse verkocht. Binnen die context valt ook het pleidooi van een vrouwelijke schrijfster uit The Girl’s Own Paper van 14 februari 1880. Zij pleit voor het geven van nuttige Valentijnsgeschenken –zoals een paar handschoenen – en geen onnodige frutsels. Ook hoopt ze dat met het afnemen van de Valentijnstraditie een nieuwe traditie zou kunnen ontstaan: namelijk 14 februari als dag van de naastenliefde, waarop mensen goede daden verrichten naar elkaar.

valentijn-victoriaans

Liever een nuttig Valentijscadeau, zoals handschoenen. Uit: The Girl’s Own Paper, 14 februari 1880.

Lief bedoeld, maar niet geslaagd. Een artikel uit The Strand uit 1895 meldt, dat de traditie van Valentijnsdag zo goed als verdwenen is. Dit wijt de mannelijke schrijver aan de moderne houding van jonge vrouwen: ze roken sigaretten in hun eigen club, en dragen onderbroeken (bloomers)! Hiermee duidt hij op vinnige wijze op jonge vrouwen die langzaam zelfstandig worden, en dus geen lief briefje meer nodig hebben om te bedenken of ze iemand leuk vinden. Hij concludeert:

“[T]here can be no doubt that the custom observed on the 14th of February will soon be numbered among the interesting memories of the past.”

Hierin zou hij geen gelijk krijgen. Na 1900 beleefde de Valentijnstraditie in Engeland weer een opleving -ongetwijfeld geholpen door nog goedkopere kaart– en posttarieven, en het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. En toen Nederland gedurende de 20e eeuw meer contacten kreeg met Groot-Brittannië en de Verenigde Staten, kwam de traditie van Valentijnsdag ook bij ons terecht.

Ik ga maar weer eens een kopje thee drinken, samen met mijn lief. Vandaag: Lavendelthee.


Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:

Dora de Blaquière: St. Valentine’s Day. In: The Girl’s Own Paper, 14-2-1880.
W.G. FitzGerald: Vanishing Valentine’s. In: The Strand Magazine, Vol. IX, Jan.-Juni 1895.
Februari. – Valentine Day. In: The Illustrated London Almanack 1849.
Punch’s Almanack for 1854. Bron: Victorianweg.org.

14 gedachten over “Valentijnsdag in de victoriaanse tijd

    • Die vinegar valentines vind ik eigenlijk best wel zielig. Maar volgens mij bestaan ze niet meer(?) Ik heb nog nooit een dergelijke kaart in de winkel zien liggen – gelukkig.

    • Ja hè, dat de valentijnskaart zelfs al voor de kerstkaart bestond wist ik eerst ook niet. Ik vind dat vooral opmerkelijk omdat Valentijnsdag vaak tot de ‘moderne’ commerciële feesten gerekend wordt.

    • Graag gedaan! Ik vind het altijd leuk om mensen op een toegankelijke manier over geschiedenis te vertellen. Bedankt voor het compliment!

  1. Wat een ontzettend leuk artikel, waar ik weer echt veel van heb opgestoken. Grappig om te lezen dat Valentijnsdag eigenlijk al heel erg lang commercieel was. Ik vond het ook erg leuk om te lezen over de Valentijnskaarten, omdat ik die zelf ook altijd graag zelf maak. Wat een klus moeten die kaarten uit de Victoriaanse tijd zijn geweest, aangezien er zoveel mensen aan werkten.

    • Ja, ik dacht wel dat je die kaarten misschien leuk zou vinden. Ik heb het gevoel dat er in jouw kaarten minstens zoveel werk zit! 🙂

  2. Wat supergeinig dat ze er toen ook al zoveel aan deden! Vooral het lootje trekken vind ik interessant, een soort speeddaten in een tijd dat contact leggen niet heel vanzelfsprekend was. Mega slim!

    • Grappig dat je het speed daten noemt, op die manier had ik er nog niet over nagedacht. Ik vind het altijd leuk om een link te vinden tussen gewoontes van vroeger en nu. Bedankt voor deze invalshoek!

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.