Mijn favoriete schilderij uit de Victoriaanse periode is The Railway Station door William Powell Frith uit 1862. De schilder laat in één oogopslag allerhande facetten van verandering in de 19e eeuw zien. Ook de opbouw van het werk is vernieuwend te noemen: We zien geen klassieke compositie, maar een kluwen aan mensen; en geen deftig geklede leden van de elite, maar mensen van allerlei allooi in hun alledaagse kleding. Frith haalde hetzelfde trucje nog tweemaal uit, en maakte zo drie meesterlijke panorama’s die ons een blik geven op de Victoriaanse samenleving.

William Powell Frith (1819-1909) was een succesvolle Britse schilder in het midden van de 19e eeuw. Hij profiteerde volop van de honger naar nieuw beeldmateriaal, nieuwe druktechnieken en een groeiende groep mensen die kunst wilde zien – en kopen. Frith was geliefd bij het publiek, en ook Koningin Victoria en Prins Albert waren fan van zijn stijl.

Frith was gespecialiseerd in portretten, genrestukken en levendige panorama’s van het Victoriaanse leven. Deze panorama’s waren een vernieuwend genre, wat de nodige aandacht van het publiek en kunstcritici opleverde. Hoewel ook Frith’s inspiratiebron David Wilkie (1785-1841) al eerder een overdadig drukke scène geschilderd had met The Chelsea Pensioners (1822), zit Frith’s vernieuwing vooral in de grote verscheidenheid aan mensen binnen één scène.

De samenleving ontmoet zichzelf

William Powell Frith was eveneens geïnspireerd geraakt door Charles Dickens, met wie hij bevriend was. Dickens’ werken zijn beroemd om de nauwkeurige schetsen van allerlei soorten mensen in de samenleving. Al deze mensen komen elkaar tegen in Dickens’ verhalen; en zo is het ook op de panorama’s van Frith. Hoewel met name de Victoriaanse elite en de middenklasse enorm hun best deden om mensen van lager op de sociale ladder verre van zich te houden, was de praktijk natuurlijk vaak anders. De ontmoeting van gedetailleerd geschetste figuren uit alle sociale klassen, arm en rijk, fatsoenlijk of niet, is de grote kracht van zowel Dickens’ romans als de panorama’s van Frith.

“I had determined to try my hand on modern life, with all the drawback of unpicturesque dress. The variety of character on Ramsgate Sands attracted me – all sorts and conditions of men and women were to be found there.” – Frith over zijn inspiratie voor Ramsgate Sands na een bezoek aan de badplaats in 1851.

Frith’s werken zijn daarmee ook bijzonder actueel voor de Victoriaanse maatschappij. Verschillende uitvindingen en sociale veranderingen zorgden ervoor dat steeds meer mensen uit allerlei klassen elkaar daadwerkelijk konden ontmoeten, op een manier die voorheen niet mogelijk was geweest. De razendsnelle opkomst van de trein en de introductie van vrije dagen zorgden bijvoorbeeld voor een toeristische industrie. De eenvoudige klerk of handwerker kon zich op een gegeven moment veroorloven om net als de elite een dagje uit te gaan. Met de trein, en dan bijvoorbeeld naar de races van Epsom, of naar een badplaats als Ramsgate.

Van deze ontmoeting der sociale klassen waren de welgestelden dus eigenlijk niet gediend. Sterker nog: Toen het aantal dagjesmensen in Brighton in de jaren 1850 enorm gestegen was, probeerde de middenstand van het stadje de spoorwegen ervan te overtuigen dat de dagkaartjes best wat duurder mochten worden. Aan het gewone volk dat slechts een ‘dagje strand’ kwam doen, hadden zij tenslotte niks. Zo probeerde men de badplaats exclusief voor ‘fatsoenlijke mensen van een bepaald niveau’ te houden. Dergelijke barricades die voor de werkende man werden opgeworpen bleken niet lang houdbaar, maar zijn wel tekenend voor de Victoriaanse maatschappij, en de setting waarbinnen Frith’s panorama’s begrepen kunnen worden.

Ramsgate Sands (Life at the Seaside)

Het verschijnen van Firth’s eerste grote panorama Ramsgate Sands – Life at the Seaside (1854) zorgde dan ook voor de nodige sensatie. In eerste instantie had de kunstenaar voor het werk geen sponsors kunnen vinden, maar ondanks dit aanvankelijke gebrek aan belangstelling werd het doek de grote sensatie op de grote tentoonstelling van de Royal Academy van 1854 – hét kunstevenement van het jaar.

Een deel van de kunstwereld vond Ramsgate Sands verschrikkelijk; zoveel vulgariteit bij elkaar! Waarom zou je een zooitje ongeregeld op het doek vereeuwigen, daar is toch niks moois of verheffends aan? Maar een ander deel van de critici kon juist het realisme wel waarderen. Ook het publiek – voornamelijk middenklasse, natuurlijk – kwam in grote getalen het werk bewonderen. Zoiets hadden ze nog nooit gezien: Hun eigen leven op het doek, zoals het was. Ramsgate Sands was zelfs zo geliefd, dat er extra beveiliging bij het schilderij moest komen, zodat de drommen mensen niet te dichtbij zouden komen en mogelijk het doek zouden beschadigen.

Wie nog twijfels had over de gepastheid van het schilderij, kon al snel opgelucht ademhalen. Koningin Victoria bleek enorm gecharmeerd van het werk – ze had zelf goede herinneringen aan jeugdvakanties in Ramsgate – en kocht het doek na de tentoonstelling. Daarmee was de kous wel af: Ramsgate Sands was een doorslaand succes.

Wat is er op het doek allemaal te zien? Allereerst zijn er natuurlijk de badgasten, van jong tot oud. Voor de moderne kijker zijn zij veel te dik aangekleed voor een dagje strand, maar in de Victoriaanse tijd was dit normaal. Bloot werd niet getoond, en een door de zon gebruinde huid vond men niet mooi.

Frith had een goed oog voor details en maakte binnen zijn grote compositie allerlei kleine scènes die je kunt ontdekken. Zo zien we ezeltjes om op te rijden, wat een geliefd uitje was. We zien zogenaamde bathing machines, waarmee discreet in de zee gebaad kon worden. Kinderen spelen bij de waterlijn of op het strand en er is een Punch and Judy-show (vergelijkbaar met Jan Klaassen en Katrijn). Daarnaast zijn er straatkunstenaars met dieren of muziek, die zo proberen een zakcentje te verdienen. Het is een levendige boel in Ramsgate!

Overigens nog een leuk weetje voor onze tijd: Charles Dickens schreef in 1836 een humoristische ‘sketch’ over een familievakantie naar Ramsgate: The Tuggses at Ramsgate. Dit korte verhaal gaat over een familie van sociale stijgers, die zich onder voornamere badgasten begeeft. Het is erg de moeite waard om te lezen, maar zal ook onderdeel zijn van het aankomende verteldiner Aan tafel met Charles Dickens. Deze theatervoorstelling-met-diner zal vanaf komend najaar te zien zijn.

The Derby Day (1858)

Na het succes van Ramsgate Sands kwam Frith in 1856 op het idee om nog een groot panorama te maken. Hij was naar de paardenraces in Epsom geweest, het meest belangrijke race-evenement van het jaar. Veel mensen kregen zelfs een dagje vrij om deze derby bij te wonen, dus het was er een drukte van belang. Alle lagen van de bevolking kwamen deze dagen bijeen om van de paardenrennen en het erom heen georganiseerde vermaak te genieten: dames en heren van stand, arbeiders en klerken, prostituees en straatverkopers. En een leuk weetje: De latere Mrs. Beeton, van het beroemde kookboek, groeide op rond de races van Epsom, waarvan haar stiefvader de organisator was. Hierover schreef ik al in een eerder blog.

Maar goed, Frith was dus gecharmeerd van deze samenkomst van sociale klassen, en vond voor het idee van een nieuw panorama meteen een sponsor in Jacob Bell, een rijke amateur-kunstenaar. Frith maakte eerst een schets van zijn werk, en vulde later de details in. Zo kon Jacob Bell uit zijn kennissenkring verschillende ‘dames’ aanleveren die voor Frith wilden poseren, en huurde hij ook onder andere een acrobaat met zijn zoontje om model te staan. Zo kwam The Derby Day uiteindelijk in de studio tot stand.

Ook dit werk was een groot succes bij het publiek; zodanig zelfs dat er bij de eerste expositie een hek om het schilderij moest worden geplaatst. Daarna werd het doek op een heuse tournee gestuurd door binnen- en buitenland.

Toch werd wederom ongemakkelijk gekeken naar de ontmoeting der klassen. Frith gaat in dit schilderij namelijk een stapje verder dan in Ramsgate Sands: De verschillen tussen de mensen zijn groter. Mensen van gegoede afkomst en twijfelachtig allooi staan binnen armlengte van elkaar – net als bij de echte Derby. Vrouwen en dochters waren hier niet veilig, en mannen konden maar in de verleiding komen tot gokken, of erger.

Tussen leden van de elite, vertegenwoordigd door de Reform Club en rijtuigen met dames, zien we een zakkenroller en een sjoemelaar met een balletje-balletje spel. Een voorname (maar niet echt fatsoenlijke) jongeman rechts heeft zijn maîtresse naar de races uitgenodigd. Zij zit in een rijtuig, terwijl een gypsy probeert om haar hand te lezen. Een toekomst met hém zit er hoogstwaarschijnlijk niet in. Helemaal aan de linkerzijde van het schilderij staat een vrouw in een donker rijkostuum. Zij moet een prostituee voorstellen. Kortom: Bij dit schilderij zijn de klassenverschillen, en daarmee de clash tussen wat men fatsoenlijke en onfatsoenlijke mensen vond, breder uitgemeten dan bij Ramsgate Sands het geval was.

The Railway Station (1862)

Het laatste grote sociale panorama van Frith is dus mijn favoriet: The Railway Station uit 1862. Het laat een menigte zien op het nieuwgebouwde Paddington Station in Londen, vlak voordat de trein zal vertrekken. Nu reisden mensen van verschillende sociale groepen in de 19e eeuw apart in de trein, namelijk in drie klassen. Maar toch bestond er uiteraard het risico dat je in de trein onbekende mensen tegenkwam. Een aantal uren in een coupé met mensen die niet aan je geïntroduceerd waren, was voor de Victorianen een ongemakkelijk idee. Je kon ook niet zomaar van coupé wisselen, want er waren nog geen gangpaden in de trein.

Dit thema van de spontane maar ongewenste ontmoeting werd ook opgepakt door Augustus Egg met zijn schilderij First Class Meeting, At First Meeting Loved (1854), waar een jongeman zomaar een praatje met een hem onbekende jongedame aanknoopt. Daar kon narigheid van komen! De schilder voelde zich na kritiek dan ook genoodzaakt om een nieuwe versie van zijn werk te maken, waar niet het meisje, maar haar vader het woord voert. Daarmee is het fatsoen in de scène is teruggekeerd.

Terug naar The Railway Station. In een treincoupé zat je dan nog tenminste met mensen uit je eigen sociale bubbel, maar op het perron liep werkelijk iedereen dwars door elkaar. Gezinnen nemen haastig afscheid van elkaar, zoals in het midden van het schilderij het gezin van Frith zelf, waarvan een jongere zoon naar de kostschool gaat. Frith staat zelf achter zijn gezin, met een bolhoed op. Overigens is dit het officiële ‘eerste’ gezin van de schilder, want hij hield er elders in Londen ook een maîtresse met nog een gezin op na…

Rechts van de familie Frith staat een adellijke heer in bont gekleed, die met iemand ruzie maakt over geld. Een groep vrouwen in lichte jurken kust een bruid gedag. De bruid staat gearmd met haar echtgenoot, en het paar zal wel op huwelijksreis vertrekken. Helemaal rechts wordt een bankrover in de kraag gevat door twee agenten van Scotland Yard.

Met twee succesvolle panorama’s op zijn naam had Frith helemaal geen probleem om dit schilderij aan de man te brengen, nog voordat het af was. De Londense kunsthandelaar Louis Flatow betaalde vooraf een flinke som voor het werk, inclusief een extra bonus voor de onconventionele beslissing om het schilderij niet te tonen op de zomertentoonstelling van de Royal Academy. De eigenaar organiseerde een eigen speciale tentoonstelling voor het schilderij, en liet het werk op tournee door het land gaan. Voor een enkele shilling kon iedereen die wilde The Railway Station komen bewonderen; een mooi zakelijk succes voor Flatow.

Van The Railway Station heb ik een kopie in mijn kantoor hangen. Ik vind het ontzettend leuk dat het schilderij de verschillende standen van de Victoriaanse maatschappij laat zien, naast één van de belangrijkste uitvindingen van de eeuw: de trein. Wat zou er allemaal gezegd worden in het geroezemoes? Ik blijf elke keer weer nieuwe dingen in de scène ontdekken. Overigens zijn de drie panorama’s in detail te bewonderen op de websites van de betreffende collecties. De bijbehorende links vinden jullie in de bronnenlijst.

Welke van de drie schilderijen van Frith is jouw favoriet?

Tijd voor thee, zoals een lekker kopje Earl Grey.

---

Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:
Judith Flanders: Consuming Passions – Leisure and pleasure in Victorian Britain (Kindle Edition 2009).
Jeremy Paxman: The Victorians – Britain Through the Paintings of the Age (2010).
Ramsgate Sands (Life at the Seaside) 1851-54 op RCT.uk.
The Derby Day 1856-8 op Tate.org.uk.
The Railway Station c.1862-1909 op RCT.uk.
William Powell Frith op Wikipedia.org.