De kunstenaar J.M.W. Turner is één van de absolute reuzen van de 19e-eeuwse schilderkunst. In deze aflevering van de rubriek ‘Ingelijst’ neem ik jullie mee naar het schilderachtige Devon, waar Turner besloot om het dorpje Ivy Bridge te vereeuwigen. Op zijn eigen manier, natuurlijk.
Joseph Mallord William Turner (1775-1851) was een wonderkind. Al op jonge leeftijd tekende hij portretten van zijn ouders, kleurde hij voor een paar centen gravures in, en keek hij al doende de kunst af van de grote meesters van de 17e en 18e eeuw. Zijn talent en vastberadenheid werden al vroeg herkend, en met steun van zijn vader ging Turner als jongen in de leer om een professionele kunstenaar te worden.
Eerst volgde hij lessen bij een gerenomeerde architect, gevolgd door het mentorschap van landschapsschilder Thomas Malton. Dit alles wierp zijn vruchten af, want al op zijn vijftiende werd Turner als student toegelaten tot de vermaarde Royal Academy. En in 1802, op nog maar 26-jarige leeftijd, werd hij benoemd tot volwaardig lid van de academie. Een zeer bijzondere prestatie!
Deze eer had voor Turner ook financiële voordelen: Zijn naam en reputatie waren voortaan gevestigd. Hiermee nam de vraag naar zijn werk sterk toe, iets wat Turners positie als ‘broodschilder’ natuurlijk verbeterde. Met zijn nieuw verworven status kwam tegelijkertijd de artistieke vrijheid om zijn opdrachten enigszins uit te kiezen.
Naast zijn eigen gedrevenheid om zich als kunstenaar te ontwikkelen, nam Turner met evenveel enthousiasme opdrachten aan om ‘voor de markt’ te schilderen. En rond de eeuwwisseling van de 18e naar de 19e eeuw betekende dat maar één ding: het schilderen van pittoreske landschappen.
The Search for the Picturesque
Uiteindelijk is Turner het bekendst geworden om zijn meer experimentele werk, zijn ongepolijste stijl, zijn keuze voor dramatische onderwerpen en zijn baanbrekende technieken. Je zou zijn late werk met recht vroeg-impressionistisch kunnen noemen.
Toch viel mijn oog juist op een vrij eenvoudig, onaanzienlijk werk van zijn hand, van een vredig Engels landschapje. Het stamt uit Turners meer traditionele beginfase. Als jonge schilder legde hij zich namelijk nog vooral toe op het schilderen van Romantische landschappen, net zoals de meeste van zijn tijdgenoten.
Nu was het bij de vroege Romantische schilders de gewoonte om vooral veel door Europa te reizen, en zich te laten inspireren door Duitse bossen en bergen, en door indrukwekkende landschappen in Frankrijk en Italië. Maar door al het krijgsgeweld van de Napoleontische oorlogen was dat onmogelijk geworden, en zat er niets anders op dan om thuis te blijven.
Achteraf gezien was dat geen slechte keuze. De Britse landschapsschilders moesten noodgedwongen uitwijken naar alternatieven in eigen land. Deze zoektocht leidde velen van hen naar het prachtige zuidwesten van Engeland. En wat bleek: De spectaculaire kusten, groene velden en aangename bossen van Cornwall, Somerset en Devon bleken een gelukkige vervanging voor de Mediterranée.
In deze context valt ook het schilderij van vandaag te zien. In 1813 kreeg Turner van een Londense uitgever de opdracht om een rondreis te maken langs de Engelse zuidkust, om de basis te leggen voor een serie gravures voor hun collectie Picturesque Views on the Southern Coast of England. En Turner wist meteen waar hij moest zijn: In Devon.Twee jaar eerder had Turner bij zijn reizen door Devonshire het dorpje Ivy Bridge ontdekt. Het plaatsje was zo ongeveer de allerlaatse halte op de kustroute van Londen naar Plymouth, waar koetsiers hun vermoeide paarden konden verversen. Het dorpje had zijn naam te danken aan een ouden stenen brug, die naar verluidt al sinds de Middeleeuwen overwoekerd was met klimop (ivy). Het is niet moeilijk voor te stellen dat deze rustieke halte voor de schilder de ideale plek was om een Romantische scène vast te leggen.
Maar Turner zou Turner niet zijn, als hij aan dit Romantische concept niet zijn eigen draai zou geven. Want terwijl het bijzonder natuurgetrouwe tafereel van Ivy Bridge op het eerste gezicht niet veel meer dan een idyllisch landschap met een pittoresk bruggetje lijkt voor te stellen, gebeurt er ondertussen iets komisch.
Kunst met een knipoog
Want wat zien we? We krijgen door de schilder een uitzicht op een landweg voorgezet, dat door een bos van herfstkleuren over de rotsachtige bedding van een vrolijk kabbelend riviertje kronkelt. De weinige mensen die we zien zijn nietig klein in beeld gebracht. Typisch Romantisch, nietwaar?
Maar als we verder kijken, zien we uiterst links een postkoets, die op het punt staat om te vertrekken. Is iedereen aan boord? Nee, over de overwoekerde stenen brug komt een man met heftige gebaren aangerend. Blijkbaar is deze heer de tijd vergeten, en dreigt hij zijn koets te missen.
In dit tafereeltje zet het thema ‘haast’ de Romantische verhoudingen op scherp. Waar klassieke Romantische schilders vrijwel uitsluitend bespiegelen op de grootsheid van de natuur en eeuwigdurende landschappen, speelt de tijd hier juist een belangrijke rol.In Turners dagen werd stiptheid voor het eerst echt belangrijk; de klok bepaalde door industrialisatie en modernisering steeds meer het ritme der dingen. Afspraken werden ‘op tijd’, werkuren op kantoren en fabrieken werden stipt overeengekomen, en vliegensvlugge postkoetsen reden volgens een vaste dienstregeling.
Dit klinkt voor de moderne lezer misschien als een kleinigheid, maar het contrast met vroeger eeuwen kon haast niet groter zijn. Terwijl men vroeger uitsluitend leefde aan de hand van het daglicht en de stand van de zon, werd het plotseling mogelijk om ergens vijf minuten te laat te komen. Dat is wel wat anders dan een vrij losse afspraak ‘rond het middaguur’. Met de komst van de trein zou dit ingekaderde gevoel van tijd nog meer versterkt worden.
De aanwezigheid van de postkoets op het schilderij lijkt dus in complete tegenspraak met het Romantische ideaal te zijn. De mens voegt de wereld naar zijn tijd, en is niet meer nietig en klein in de overweldigende natuur.
Naast deze serieuze overdenking over tijd – en haast, en stress – is de portrettering van de rennende man natuurlijk ook gewoon best grappig. En trouwens, wat zou de reden zijn voor zijn verlate komst? Ook hierin laat Turner zijn humor zien. Helemaal rechts tussen de bomen zien we een eenzame dame. Zou zij de reden zijn voor zijn vertraging? Een avontuurtje in het bos behoort natuurlijk tot de mogelijkheden! Het is aan de kijker om zijn of haar conclusies te trekken…
Met Ivy Bridge laat Turner zien dat hij zich met zijn kunst niet zomaar wilde voegen naar de smaak van zijn tijd. De suggestie van een vluggertje in het bos past uitstekend bij zijn eigen, soms wat boersige humor. Het toenmalige publiek heeft het hem duidelijk vergeven.
Een blik op de klok zegt mij dat het weer tijd is voor thee.