Terug in de tijd: Victoriaanse filmbeelden

De 19e eeuw was een tijd van veel fantastische uitvindingen. Zoals de chromolithografie, de fotografie, en ook de film. Wat ben ik onze Victoriaanse voorouders dankbaar dat zij zoveel mooie visuele media hebben ontwikkeld. Zij geven ons daardoor een blik op een voorbije tijd, zoals dat bij geen enkele periode daarvoor mogelijk is. Natuurgetrouwe beelden, van echte mensen. En het meest levensecht voelen natuurlijk bewegende, ingekleurde beelden. Vandaag laat ik jullie een aantal mooie oude filmpjes zien, van rond het jaar 1900!

De moderne fotografie werd uitgevonden in de jaren 1820. Er zijn meerdere mannen die de eerste fotografische uitvindingen op hun naam mogen schrijven, afhankelijk van de gebruikte techniek. Meestal gaat de eer voor de allereerste foto naar Joseph Nicéphore Niépce (1765-1833). In 1826 legde hij het uitzicht vanuit het raam van zijn werkkamer vast, vanwaar het dak en velden te zien zijn. De foto was – anders dan bij eerdere experimentele procedées – een permanente druk die niet weer van het papier verdween. De foto was geboren.

De eerste foto ooit

De allereerste permanente foto ter wereld, gemaakt door Joseph Nicéphore Niépce in 1826. Uitzicht vanuit het raam in Le Gras. De belichtingstijd was maar liefst acht uur! [Publiek domein].

Zou men op dat moment al gedroomd hebben van het vastleggen van bewegende beelden? Het lijkt maar één stapje verder, maar natuurlijk was het wel ingewikkelder dan dat. Bij de eerste foto’s moest een object minutenlang in beeld worden genomen om scherp te worden vastgelegd. Meerdere beelden per seconde, die zorgen voor de illusie van beweging, zijn dan nog heel erg ver weg.

Voorbeeld van een filmpje voor de fenakistiscoop uit 1893. Een draaischijf met daarop 13 afbeeldingen toont een walsend koppel. Geanimeerd door My inner Victorian.

De ontwikkeling van de film is te danken aan meerdere voorlopers van de cinematografie, zoals de zoötroop en de fenakistiscoop. Deze imposant klinkende beelddragers toonden getekende visuele illusies. Statische afbeeldingen leken in beweging te komen door ze snel achter elkaar te tonen. Daarnaast bestond er ook nog de toverlantaarn, die afbeeldingen uitvergoot kon projecteren op een scherm. De allermooiste platen tonen bewegende grapjes door middel van uitschuifbare onderdelen aan de plaat.

De eerste echte film die geschoten werd met één camera is Roundhay Garden Scene uit 1888. Hier zien we in amper drie seconden de familie van de Franse uitvinder Louis Le Prince, lopend door hun tuin in Leeds.

Daarna gingen de ontwikkelingen relatief snel. En dankzij deze innovaties kunnen wij nu nog kijken naar filmbeelden uit de jaren 1890!

Algoritmen en deepfake: Het verleden gereanimeerd

Voordat ik de mooiste filmpjes echt laat zien, ga ik eerst even in op twee ontzagwekkende 21e-eeuwse begrippen die je in eerste instantie niet zou verwachten op een respectabel blog over de 19e eeuw: algoritmen en deepfake. Deze moderne technieken hebben namelijk invloed op het bewerken van oude foto’s en filmbeelden, en daarmee op onze perceptie van het verleden.

De afgelopen weken was de nieuwe online dienst van het Amerikaanse platform MyHeritage een grote hit: Bezoekers konden oude foto’s uploaden, en deze tot leven laten wekken met behulp van deepfake-technologie. Deep Nostalgia maakt het mogelijk om te kijken naar een bewegende Charles Dickens, of een geanimeerde Koningin Victoria. Het lijkt haast wel toverij.

Dit is natuurlijk hartstikke leuk, en vooral van een bewegende foto van Charles Dickens was ik eerlijk gezegd best onder de indruk. Maar hoewel de technieken steeds beter en verfijnder worden, bestaat er het gevaar dat echt bestaande mensen door kunstmatige intelligentie worden weergegeven op een manier zoals ze eigenlijk in werkelijkheid nooit zijn geweest.

Hierboven: Animatie door Deep Nostalgia van een portret van Koningin Victoria uit 1847.

Een voorbeeld: Op de voorpagina van Deep Nostalgia staat een oude trouwfoto van een stralend bruidspaar. De geanimeerde versie van het vrouwelijke portret is ongelofelijk levendig, maar het maakt haar een beetje flirterig. Ik vraag me af of ‘de computer’ deze eigenschap ook aan de bruidegom zou toekennen.

De techniek gaat razendsnel, en doet daarom een beroep op ons eigen verstand. Zonder een kritische blik vormt het eindresultaat van algoritmen en machine learning mogelijk een gevaar voor onze beeldvorming, waarbij echte mensen uit heden en verleden bijvoorbeeld op grond van hun geslacht of huidskleur een andere mimiek krijgen toegedicht. Persoonlijk hoop ik dat mijn eigen stralende bruidsfoto over 100 jaar niet wordt aangepast om flirterig naar de toeschouwer te kijken. Want dat past helemaal niet bij wie ik ben.

Filmpjes van vijf steden rond 1900

Wat heeft dit alles met onderstaande filmpjes te maken heeft? Allemaal zijn ze door middel van algoritmen digitaal gerestaureerd en technisch verbeterd door liefhebbers als Denis Shiryaev en Ricks Film Restauration, waarbij authentieke kleuren en geluiden zijn toegevoegd. Hoewel de geluidseffecten ongetwijfeld met veel liefde en aandacht gekozen zijn, zou ik zelf aanraden om het geluid uit te zetten. Ze vertellen namelijk niet werkelijk iets over wat er in beeld gebeurt, en zorgen voor mijn gevoel voor ruis in de historische beleving.

Daarnaast zijn alle beelden ingekleurd met behulp van algoritmen. Dit vind ik zelf erg charmant, maar ook hier laten de filmpjes niet de werkelijkheid zien. De techniek kiest bijvoorbeeld vaak voor bruintinten, terwijl het echte laat-19e-eeuwse straatbeeld waarschijnlijk een stuk kleuriger was. Een mooie zachtrode japon zou de computer niet als zodanig herkennen.

Een andere scène in de sneeuw ziet er op het eerste gezicht perfect uit; maar dat de bomen in het park vol groen in blad staan, in plaats van in najaarskleuren, dat besef je pas als je er langer naar kijkt. De bewerkte filmpjes zijn een lust voor het oog, om van te genieten, maar niet om definitieve uitspraken te doen over hoe het leven vroeger was.

En na deze disclaimer is het tijd voor een reis terug in de tijd…

Londen in beeld, tussen 1895 en 1915

Deze vrij lange compilatie laat ons verschillende plekken in Londen zien, zoals verschillende drukke pleinen en bruggen, Big Ben, het gebied rond de Bank of England, en Hyde Park Corner. Wat het meest opvalt: De grote drukte op straat, van zowel rijdende voertuigen als voetgangers. Londenaren waren (en zijn nog steeds wel) gewend om veel stukken te voet af te leggen.

Film Londen rond 1900

Londen rond 1900! Als je op de afbeelding klikt, ga je naar het filmpje op YouTube van Ricks Film Restoration.

Het leukste vond ik zelf om de vele omnibussen te zien, dan weer met paard en wagen (duidelijk vroeg filmmateriaal), dan weer gemotoriseerd (waarschijnlijk meer van rond 1915). Wat werden ze volgepropt, met mensen en met reclame! De daken van veel van deze dubbeldekker-gevaarten zitten bomvol, geflankeerd door grote reclameborden voor bekende merken Nestle, Kodak en Lipton.

De topzware bussen worden vaak maar door twee paarden getrokken, wat niet verhindert dat de bussen zich in volle vaart in het verkeer storten. Ik vind het er soms maar gevaarlijk uitzien! Overigens doen de ‘gewone’ rijtuigen niet onder qua bedenkelijke kamikaze-acties, en zijn er zat mannelijke voetgangers – en zelfs twee elegante dames bij Piccadilly Circus – die zichzelf nog net een gaatje in de menselijke maalstroom inwurmen. Verkeersveiligheid genoot blijkbaar nog niet veel belangstelling, en verkeersregels lijken er maar in zeer beperkte mate te zijn geweest. Dat geldt overigens voor meer steden van rond 1900, zoals we zullen zien.

Ook erg leuk om te zien: De mode die al deze mensen van weleer droegen. Het is heel wat anders om een verstilde portretfoto in zondagse kleding of een gëidealiseerde modeplaat te zien, dan om dames en heren van vlees en bloed in hun dagelijkse kloffie te zien rondsjouwen; hoe de stof  beweegt, en hoe mannen hun hoge hoeden langzaam inruilen voor bolhoeden en strooie hoeden.

In deze Victoriaanse modeparade herkennen we ook een motief dat in onze huidige maatschappij veel minder sterk speelt: klassenonderscheid. We zien arbeiders met petten en soms zelfs ongewassen gezicht, tegenover netgeklede heren met gesteven overhemd, stok en hoed. Wanneer je dit filmpje vergelijkt met een opname van Londense fabrieksarbeiders uit 1901, zie je het verschil nog duidelijker. Want ook al zien we hoe allerlei voetvolk elkaar in de drukte ontmoet, in het dagelijkse straatbeeld bestaat er geen twijfel over wie wie is.

Parijs in de late jaren 1890

De Franse hoofdstad was in de laatste jaren van de 19e eeuw op het hoogtepunt van haar schoonheid. Niet voor niets heet deze periode de ‘belle epoque’.

Film Parijs 1890

Parijs in de jaren 1890. Als je op de afbeelding klikt, ga je naar het filmpje op YouTube van Denis Shiryaev.

Ook in hartje Parijs is het druk, maar niet zo’n mierennest als Londen. Op voor ons nog steeds herkenbare plekken als de Place de la Concorde zien we wandelende dames en heren, en kinderen die spelen met zeilbootjes bij een parkvijver. In tegenstelling tot Londen vind je er natuurlijk priesters op straat. Ook de Eiffeltoren krijgen we nog even te zien, gefilmd vanaf het water van de Seine. Deze was toen nog behoorlijk nieuw! Het meest bijzonder om te zien vond ik het trottoir roulant aan de Rue de l’Avenir, dat onderdeel was van de Wereldtentoonstelling van 1900. Deze uitvinding is – behalve op grotere luchthavens – niet echt doorgebroken. Ik denk dat mensen er geen geduld voor hebben. Maar het laat wel een stukje 19e-eeuws vooruitheidsdenken zien.

Trottoir Roulant Parijs 1900

Het magische trottoir roulant in Parijs! Filmstil uit de ingekleurde versie van Denis Shiryaev.

De zweeftrein van Wuppertal uit 1902

Van dit filmpje was ik behoorlijk onder de indruk. Deze zweeftreinbaan zou niet misstaan in een fantasierijke steampunk-film of -roman! Vanaf 1897 begonnen een aantal gemeentes bij Düsseldorf die nu samen Wuppertal heten met de bouw van een soort zwevende tram, die hangt aan zijn rails.

Zweeftrein Wuppertal 1902

De zweeftrein van Wuppertal in 1902. De tegemoetkomende hypermoderne gondel staat in schril contrast met het paard en wagen op de grond. Als je op de afbeelding klikt, ga je naar het filmpje op YouTube van Denis Shiryaev.

Gelukkig heeft iemand de moeite genomen om dit wonder der techniek in 1902 van binnenuit te filmen, zodat wij kunnen zien hoe onvoorstelbaar gespleten de wereld van rond 1900 eigenlijk nog was. Terwijl de camera ons in het hypermoderne voertuig over de huizen en de rivier laat zweven, zien we op de grond onder ons nog rustig mensen die met paard en wagen over stoffige wegen reizen. Het zijn de oude en nieuwe wereld naast elkaar; een mooier symbool voor de 19e eeuw kan ik eigenlijk niet bedenken.

De hoofdstraat in Moskou in 1896

Dit filmpje behoort tot het oudste fragmenten in mijn rijtje. De Russische hoofdstad was destijds minder op het westen gericht dan St. Petersburg, en naast een welvarende elite was er ook een grote arme onderklasse. Zelf vond ik het stadsgezicht vrij sober ogen, zeker wanneer je bedenkt dat de Tverskayastraat zo ongeveer de levensader van de tsaristische hoofdstad vormde.

Moskou 1896

De Tverskayastraat in Moskou in 1896. Als je op de afbeelding klikt, ga je naar het filmpje op YouTube van Denis Shiryaev.

De voorbijgangers lijken met gemengde gevoelens naar de camera te kijken, alsof ze er niet zo’n vertrouwen in stellen. Eén man slaat voor de zekerheid zelfs snel een kruis! Wat me ook opviel was het kleine aantal vrouwen op straat, de mooie orthodoxe baarden bij de heren, en de warme kleding die iedereen draagt.

New York in 1911

Wie dit filmpje aanzet zal meteen het grote verschil zien met de Europese steden: De hoogbouw! Stiekem vind ik de oorspronkelijke ‘wolkenkrabbers’ van vóór 1930 veel mooier dan al die eenvormige glazen kolossen van tegenwoordig.

New York City 1911 Film

Met de auto door New York City in 1911. Als je op de afbeelding klikt, ga je naar het filmpje op YouTube van Denis Shiryaev.

Ik vind het fascinerend om te zien hoe divers de Amerikaanse wereldstad ook toen al was. In de drukke haven komen allerlei stoomschepen aan, afgeladen met passagiers van overal ter wereld. Beelden van New Yorks Chinese wijk geven een vroeg inkijkje geven in de culturele smeltkroes die de metropool al was.

Ook niet te missen: De veelheid aan auto’s in vergelijking met het Europese verkeer, inclusief ongeduldige bumperklevers! New York City was ook honderd jaar geleden duidelijk een welvarende stad – al is meteen zichtbaar dat die rijkdom zeker niet gelijk verdeeld is. Zo zien we een close-up van een rijk blank gezin in een prachtig automobiel, met een zwarte chauffeur. Ook zien we enkele mannen voorbij komen die een been missen; één ervan is krantenverkoper. Die zal het vast niet breed hebben gehad. New York was een stad met veel vrijheid, maar daarom nog niet van gelijkheid.

Een blik op Groningen in 1919

En tot slot keren we terug naar Nederland; naar Groningen in 1919. Het is het jongste filmpje in de rij, maar daarmee niet minder interessant. Bij deze beelden krijg ik zin om een wandeling te maken in de vrij rustige stad, en om een aantal van de winkels met hun bonte uithangborden te bezoeken. Of gewoon om een ritje te maken met de elektrische tram. Veel mensen – met name kinderen – vinden het maar wat interessant om in beeld te zijn, al snapt niet iedereen dat er geen foto’s worden gemaakt, maar dat er wordt gefilmd.

Groningen in 1919 Film

Winkelen in Groningen in 1919. Als je op de afbeelding klikt, ga je naar het filmpje op YouTube van Nass.

Anders dan in de grote wereldsteden zien we hier nauwelijks auto’s, en zien we behalve eenvoudige rijtuigen en een flink aantal handkarren vooral een typisch Nederlandse hoeveelheid fietsers op de weg.

Hoewel er in 100 jaar veel veranderd is, is het eigenlijk verwonderlijk om te zien hoeveel er in de Nederlandse stad hetzelfde is gebleven. De beelden van Groningen laten veel prachtige oude gebouwen zien. Het toont dat het relatief verarmde Nederland in de 19e eeuw over het algemeen niet te maken kreeg met zulke omvangrijke bouwprojecten als in Londen, Parijs of New York. We deden het in Nederland vooral met wat er al was, waardoor het Groninger stadhuis uit 1810 één van de nieuwste gebouwen van de stad lijkt te zijn.

Nog meer beelden uit een ver verleden

Hopelijk hebben jullie net als ik genoten van deze historische wereldreis in kleur. Ik ben dankbaar dat deze vroege filmmakers zo enthousiast de straat op zijn gegaan. Zo zien we juist eens al die gewone mannen, vrouwen en kinderen, die je niet zult terugvinden in de geschiedenisboeken. Om ze dan ook nog eens in kleur door hun eigen dagelijkse levens te zien bewegen is een extra bijzondere ervaring.

Heb je zin om nog meer historische filmpjes te bekijken? Op mijn YouTube-kanaal heb ik een afspeellijst gemaakt met ongeveer 30 filmpjes, waaronder ook van Nederlandse steden en dorpen. Veel kijkplezier!

Het is weer tijd voor thee.

7 gedachten over “Terug in de tijd: Victoriaanse filmbeelden

  1. Fascinerend. Heerlijk en verslavend kijkje in de geschiedenis. Goed ook dat je wijst op de interpretatie die deep fake en algoritmen met zich mee brengen. Fijn Josephine!

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.