Charles Dickens: De man achter de schrijver

Charles Dickens is de op één na beroemdste persoon uit de victoriaanse tijd. Met op de eerste plaats natuurlijk Koningin Victoria; maar de schrijver van eenvoudige komaf mag zich een terechte tweede plaats toe-eigenen. In zijn eigen tijd was hij al immens geliefd, en ook na zijn dood zou hij onverminderd populair blijven. Maar wie was eigenlijk de man achter alle romans, films, en inmiddels zelfs enkele jaarlijkse winterfestijnen?

Als we denken aan het bijvoeglijk naamwoord ‘Dickensiaans’, denken we al gauw aan hele diverse beelden: arme kindertjes in werkhuizen, vrouwen in hoepelrokken tenmidden van knusse huisgezinnen, en zingende kerstkoren in een besneeuwde straat. Charles Dickens staat symbool voor onze kijk op de victoriaanse tijd. Daarnaast staat hij bekend om het aan de kaak stellen van armoede, zijn promotie van het knusse gezin, en om het schrijven van gedetailleerde karakters. Een groot deel van Dickens’ succes schuilt in hoe ontzettend divers diens literaire schepsels zijn; van onschuldige jongens en meisjes die zich staande moeten houden in de grote boze buitenwereld, tot gemene en doortrapte schurken.

Charles Dickens door Francis Alexander in 1842

Charles Dickens op 30-jarige leeftijd, geschilderd door Francis Alexander in 1842 [Publiek domein].

De aantrekkingskracht van Charles Dickens

Door de vele zoetsappige verfilmingen hebben sommige mensen het idee dat de verhalen van Dickens wat gezapig zijn. En sommige passages of verhaallijnen, zoals bijvoorbeeld in The Old Curiosity Shop, zijn dat voor moderne ogen natuurlijk ook wel. Maar tegelijkertijd had de schrijver een scherp gevoel voor humor: Hij spotte op een venijnige manier met de eigenaardigheden van zijn tijd, en zette haarscherpe karikaturen neer; saaie en snode juristen, bemoeizieke vrouwen, gierige oude kerels, en mooipraters die zichzelf beter voordoen dan dat ze zijn. Wie de moeite neemt om zich door Dickens’ lange victoriaanse zinnen heen te worstelen, vind regelmatig een snedige grap aan het einde van zijn relaas.

Charles Dickens karakters

De karakters van Dickens bijeenverzameld op een houtgravure uit de 19e eeuw [Publiek domein].

De gemengde victoriaanse samenleving, zoals Dickens haar beschreef, omarmde de onvermoeibare schrijver. Van de arbeider die zich met moeite een episode van zijn vervolgverhalen kon veroorloven, tot Koningin Victoria in eigen persoon; Dickens’ indringende stijl en oog voor alle klassen maakte hem tot een geliefd schrijver in alle gelederen.

Maar wie was de man achter de schrijver? In werkelijkheid leidde hij een turbulent leven, dat ook zo in romanvorm had kunnen verschijnen – waarvan het zeer autobiografische David Copperfield getuigt. Dickens was een extrovert met humor, maar hij kon zeker ook gemeen uit de hoek komen. Je zou kunnen zeggen dat hij naast David Copperfield en Pip uit Great Expectations, met nog een karakter overeenkomsten heeft. En dat is de gevreesde Daniel Quilp uit The Old Curiosity Shop

De hoogste tijd dus om de grootste schrijver van de victoriaanse tijd wat beter te leren kennen. Ik selecteerde voor jullie een aantal interessante weetjes.

Pip in Great Expectations door John McLelan

Van arm, angstig jongetje tot gevierde jongeman in de gegoede middenklasse: Er zijn wel wat overeenkomsten tussen Charles Dickens en zijn creatie Pip uit Great Expectations. Inclusief de fixatie voor een mooie, onbereikbare jonge vrouw. Tekening door John McLelan [Publiek domein].

Een armoedige jeugd

Charles Dickens werd geboren in 1812 en had bepaald geen onbezorgde jeugd. Tot zijn 12e ging het redelijk met het middeklasse-gezin waarin hij opgroeide, en de jonge Charles ging in die tijd ook graag naar school. Maar in 1824 werd zijn vader wegens schulden opgesloten in de speciale gevangenis voor schuldenaren. Zoals gebruikelijk was in die tijd, gingen moeder en de jongste kinderen mee de cel in: Maar als jongen van 12 bleef hij als enige buiten de gevangenismuren en moest plotseling zichzelf weten te redden. Hij ging werken in een schoensmeerfabriek, met werkdagen van wel 10 uur. Deze zware tijd zou hij nooit meer vergeten, en vormt de basis voor veel van zijn werken die vertellen over al dan niet werkende kinderen in armoede. Het duidelijkst is dit te lezen in David Copperfield, waarin de hoofdpersoon een zeer gelijkende lijdensweg ondergaat.

Dickens 12 jaar oud bij Blacking Warehouse

Het verleden van Dickens sprak ook bij zijn tijdgenoten tot de verbeelding. Tekenaar Fred Barnard creëerde een beeld van de jonge Dickens in de schoensmeerfabriek [Publiek domein].

Een selfmade man

Dickens was heel duidelijk een selfmade man, die zichzelf motiveerde om door te leren, en die het lukte om op te krabbelen na de vreselijke periode in de fabriek. Hij werkte een tijdje als klerk, en leerde ondertussen zichzelf steno om journalist te kunnen worden. Op 21-jarige leeftijd kon hij daardoor beginnen als verslaggever bij het Britse parlement; en ondertussen was hij ook al begonnen met het schrijven van zijn eerste verhalen.

Zelfverzekerd of arrogant?

Door zijn succes (maar misschien juist ook wel vanwege zijn povere achtergrond) was Charles Dickens behoorlijk ijdel, en op het eerste gezicht zelfverzekerd – op het arrogante af. Hij hield ervan om zich luxueus en flamboyant te kleden – altijd ietwat boven zijn stand – en hij stond graag in de schijnwerpers. Hoewel dit voor een jonge, energieke man nog wel als charmant kan worden betiteld, zorgde zijn zelfvoldaanheid op latere leeftijd af en toe voor onaangepast gedrag. (Tussen twee haakjes: de komst van Hans Christian Andersen als logé in 1856 was dan ook geen goed plan, want de twee vormden beslist geen match.)

Portretschets van Charles Dickens in 1842

Een prachtige schets van een zelfverzekerde Charles Dickens uit 1842. Auteur onbekend. [Publiek domein]

Liever niet op de foto?

Aan Dickens’ ijdelheid hebben we ongetwijfeld het behoorlijke aantal portretten van hem te danken. Zo liet hij zich op zijn 27e vereeuwigen in een prachtig portret, dat nu in de National Portrait Gallery hangt. De rijke stoffen, luxueuze kleding en golvende haren laten zien dat de jonge Charles niet alleen een imposante verschijning was, maar zich vooral ook zo wilde presenteren.

Portret van Charles Dickens

Charles Dickens geschilderd in 1839 door Daniel Maclise (NPG 1172), foto © My inner Victorian.

Ook heeft hij – vooral op latere leeftijd – verschillende fotosessies laten doen. Ongetwijfeld ook voor privédoeleinden, maar in de 19e eeuw kwam eveneens het verzamelen van portretten van beroemdheden in zwang. Daarom werd Dickens regelmatig om portretten gevraagd, wat hij eigenlijk ook wel irritant vond. In 1856 klaagde hij:

“Scarcely a week passed without my receiving requests from various quarters to sit for likenesses … At this moment there are three cases out of a vast number, in which I have said: “If I sit at all, it shall be to you first, to you second, and to you third”. But I assure you, I consider myself almost as unlikely to go through these three conditional achievements as I am to go to China.”

Bekendheid vond Dickens prettig, maar begrijpelijkerwijs maar tot op zekere hoogte. Collega-schrijver Alfred Lord Tennyson beklaagde zich erover dat hij door de komst van de fotografie niet meer anoniem kon zijn! Tsja, de pers is sindsdien alleen nog maar happiger geworden op een kiekje van de rich & famous

Een kinderrijk huwelijk

Door zijn energieke uitstraling en inzet maakte Dickens optimaal gebruik van de sociale mobiliteit die de jonge 19e eeuw te bieden had. En hij zal het zelf niet zo van de daken geschreeuwd hebben, maar hij trouwde omhóóg, met een meisje uit een welgesteld middenklassengezin. Met deze Catherine Hogarth kreeg hij maar liefst 10 kinderen in 16 jaar tijd.

Een schandalige scheiding

Hoewel Charles en Catherine echt verliefd op elkaar waren toen ze trouwden, zou het huwelijk niet gelukkig blijken. Charles kreeg al snel meer aandacht voor zijn jongere schoonzusje Mary (weliswaar platonisch), die bij hen in huis woonde. Zelfs toen Mary plotseling overleed bleef hij jarenlang geobsedeerd door haar. En toen een paar jaar later een andere schoonzus introk, kon ook die op meer aandacht rekenen dan Mrs. Dickens zelf.

catherine-dickens-portret-schets

Catherine Dickens in 1838, getekend door Samuel Lawrence. Ze trouwde in 1836 met Charles en kreeg met hem 10 kinderen [Publiek domein].

Daarbij werd het gedrag van Dickens richting zijn vrouw steeds onredelijker: Hij gaf zijn vrouw de schuld van hun 10 kinderen, begon haar na al die bevallingen onaantrekkelijk te vinden, en beschuldigde haar ervan een slechte huisvrouw te zijn. Toen zij op een dag per ongeluk een cadeautje ontving dat voor zijn maîtresse bedoeld was, was uiteindelijk het hek van de dam.

Maar in plaats van te doen wat in die tijd nog enigszins ‘beschaafd’ was geweest – zijn vrouw in ere houden en er in een tweede huis een maîtresse op na houden, zoals vele rijke mannen dat deden – besloot hij in 1858 van Catherine te scheiden. Een nogal brutale verklaring hierover publiceerde hij in de krant, en dit deed hij vermoedelijk zonder te overleggen met zijn vrouw.

Voor Catherine was dit absoluut rampzalig. Ze was haar reputatie en positie als getrouwde vrouw kwijt, en had nergens recht op. Ze kreeg zelfs niet de voogdij over de kinderen – die waren immers eigendom van hun vader. Alleen haar oudste zoon Charley – die meerderjarig was en dus zelf kon kiezen – bleef bij zijn moeder. De andere kinderen zagen hun moeder pas weer, nadat Dickens in 1870 overleden was.

Catherine Dickens Hogarth 1845

Gravure van Catherine Dickens, ca. 1845 [Publiek domein].

Met het oog op de mores van zijn tijd kan ik toch niet anders dan hierin met een fronsende blik naar Charles Dickens kijken. Hij had als man veel vrijheid om andere ‘oplossingen’ te kiezen, maar koos ervoor om deze weg te gaan. Daarmee saboteerde hij het leven van zijn echtgenote, die in haar positie als vrouw geen kant op kon om een nieuw eigen leven te beginnen. Niet fraai, Mr. Dickens.

Een maîtresse en een treinongeluk

Of het karma is of niet, het leven van Charles zou na zijn scheiding niet bepaald probleemvrij zijn. Zijn kerstverhalen raakten in het slop – was kerst zonder compleet gezin toch niet meer hetzelfde? – en een geheime maîtresse erop nahouden had ook zo zijn haken en ogen. In 1865 reisde hij samen met die maîtresse, Ellen Ternan, vanuit Frankrijk terug naar Londen. Kort voor hun eindbestemming stortte de trein van een viaduct af. Dickens en Ternan overleefden de klap, maar er vielen vele doden. Deze ervaring zou voor de schrijver traumatisch zijn, en hem zijn hele leven blijven achtervolgen. (En overigens: Als je met je maîtresse in een trein zit die het nieuws haalt, kun je haar moeilijk nog uit de buurt van de pers houden. Dit was voor Dickens een lastige bijkomstigheid.)

treinongeluk Dickens Staplehurst

Een afbeelding van Charles Dickens die op de plek van het treinongeval bij Staplehurst een gewonde passagier helpt. Collectie: Charles Dickens Museum.

Wil Hare Majesteit even wachten?

Charles Dickens was dus één van de beroemdste personen van de 19e eeuw; en dat wist hij zelf ook. Andere mensen zouden er niet aan denken om een uitnodiging van Koningin Victoria herself af te slaan. Maar hij wel. Bij herhaling, zelfs.

Koningin Victoria rond 1870

Foto van Koningin Victoria rond de tijd dat ze Dickens ontving, ca. 1870. Foto door André Adolphe-Eugène Disdéri [Publiek domein].

Koningin Victoria had in haar jonge jaren met veel plezier The Old Curiosity Shop en Oliver Twist gelezen, en was ook op latere leeftijd nog fan van Dickens’ romans en toneelstukken. Meerdere malen probeerde ze hem te ontmoeten; maar verzoeken tot speciale voorstellingen of meet-and-greets achter de schermen sloeg Dickens allemaal met ogenschijnlijk slappe excuses af.

Pas na 22 jaar wachten ging Dickens eindelijk op Victoria’s verzoek tot een ontmoeting in, maar dan moest zij wel, vanwege zijn gezondheid, vanuit haar buitenverblijf naar Londen komen om hem te zien. Ze vond het wonderwel allemaal niet erg, en bleef uit respect voor de grote schrijver zelfs gedurende de audiëntie staan, net als hij. Als gewone sterveling mocht Dickens volgens de hofetiquette namelijk niet gaan zitten in het bijzijn van de koningin.

Aan het einde van hun ontmoeting gaf Victoria aan Dickens een exemplaar van haar zelfgeschreven biografische werk Leaves from the Journal of Our Life in the Highlands, met daarin de opracht: “From the humblest of writers to one of the greatest.” Aandoenlijk, nietwaar?

Werken, werken, werken

Charles Dickens was een heel actieve schrijver en dramaturg: Zo schreef hij alleen al 15 lijvige romans en 5 kerstverhalen. Daar tussendoor regisseerde en speelde hij in verschillende theaterstukken die hij opvoerde in het privétheater bij zijn huis, Tavistock House in Londen. En aan het einde van zijn leven toerde hij veelvuldige door Groot-Brittannië en zelfs de Verenigde Staten, om levendige voorleesavonden te houden.

Dickens in 1858 door Watkins2

Charles Dickens in 1858, gefotografeerd door George Herbert Watkins. Collectie: National Portrait Gallery NPG P301(19) [vermeend Publiek domein].

Zijn energieke optredens zouden echter steeds meer van hem gaan vergen. Er wordt gezegd dat hij stierf aan uitputting van al het vele werken. Toevallig of niet, stief hij precies vijf jaar na het traumatische treinongeluk. Hij werd slechts 58 jaar oud.

Nu we de kersttijd tegemoet gaan, wil ik jullie graag aanmoedigen om ook eens een verhaal van Charles Dickens op te pakken. In vertaling, origineel, als luisterboek, of als verfilming: zijn verhalen en humor zijn nog altijd ontzettend de moeite waard. Eerlijk gezegd vind ik het ook altijd even wennen om erin te komen, maar als je de smaak te pakken hebt, laten zijn verhalen je niet meer los!

Zelf lees ik op dit moment Our Mutual Friend. Natuurlijk onder begeleiding van een heleboel thee.


Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:
Robert Pols: Victorians in Camera – The World of 19th Century Studio Photography (2015).
Helen Rappaport: Charles Dickens. In: Queen Victoria – A Biographical Companion (2003).
Norman Page: Introduction to The Old Curosity Shop. In: Charles Dickens, The Old Curiosity Shop. (Penguin Classics 2000).

4 gedachten over “Charles Dickens: De man achter de schrijver

  1. Wat een ontzettend leuk en interessant artikel! Ik moet wel zeggen dat ik na het lezen van Dickens’ niet bepaald galante acties naar zijn vrouw toe iets minder van hem gecharmeerd ben. Eerst je vrouw 10 kinderen laten baren en vervolgens klagen over haar aantrekkelijkheid en haar dit soort dingen aandoen…daar zouden moderne vrouwen gelukkig waarschijnlijk iets feller op reageren 😉 Arme vrouw!
    Ik krijg van je artikel wel meteen zin om er eens een Dickens-film bij te pakken of een leuk Dickens-festijn te bezoeken. Wie weet met kerst weer 🙂

    • Hoi Romy, dank je wel! Nee, Dickens staat er buiten zijn eigen verhalen niet bijzonder fraai op. Hij zou niet de laatste beroemde artiest zijn met een groot ego, die een rommeltje maakt van zijn – of haar – persoonlijk leven. Het is verdrietig dat Catherine zo heeft moeten lijden onder de grillen van haar echtgenoot, misschien toch wel de superster van de victoriaanse wereld.

      Maar zijn werk staat inderdaad nog steeds als een huis. Laat je het weten als je iets leuks bent gaan kijken of bezoeken? Ik heb ook al zo’n zin in de feestdagen. 🙂

  2. Een heel interessant artikel. Ik vind het wel een heftig verhaal, vooral voor de vrouw van Dickens. Ben wel blij dat ik nu meer over hem te weten ben gekomen. Het is ook alweer heel lang geleden dat ik iets van hem heb gelezen dus dat wil ik wel weer doen.
    Perfecte tijd voor nu 🙂

    • Dank je, Darina. Ja, voor iemand zoals ik die eerst alleen zijn verhalen kende, is een duik in zijn privéleven niet bepaald romantisch te noemen. Maar het maakt ons beeld van hem als mens en schrijver wel completer, inderdaad. En de boeken blijven geduldig op ons wachten. 🙂

      Alvast veel plezier!

Laat een antwoord achter aan Darina Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.