Dagelijks leven: Een krant uit 1857

Op Marktplaats kom ik regelmatig items tegen die mijn nieuwsgierigheid wekken. Zoals dit goed bewaarde exemplaar van de Opregte Maandagsche Haarlemsche Courant van 9 februari 1857. Waarom heeft juist deze krant – een los exemplaar, niet deel van een verzameling en ogenschijnlijk zonder wereldnieuws – de voorbije 162 jaar overleefd? Ik zocht naar aanwijzingen en naar  bijzondere verhalen uit het alledaagse leven.

Kwetsbaar ligt hij voor me; het oude, brokkelige en vergeelde papier ter grootte van de huidige dagbladen. Aan de scherpe vouwen te zien heeft een vorige eigenaar de krant ooit eens in de breedte in vieren gevouwen voor een mooi slank pakketje. Zou de krant ooit door een bediende gestreken zijn, om de inkt te drogen? Ik heb aanwijzingen dat de krant van een voorname familie komt, dus het zou kunnen. In ieder geval was dit exemplaar van de Opregte Maandagsche Haarlemsche Courant van 9 Februarij 1857 voor iemand blijkbaar de moeite waard om al die tijd netjes te bewaren.

krant-1857-voorpagina-loep

Het is altijd leuk om bijzondere zaken uit de victoriaanse tijd onder de loep te nemen. Soms zelfs heel letterlijk. Foto door My inner Victorian.

Niet zomaar een krant

Mijn antieke krant is niet bepaald het plaatselijke sufferdje. Sterker nog; een beetje onderzoek leerde mij dat de Opregte Haarlemsche Courant één van de oudste kranten ter wereld is, en überhaupt de oudste is die nog bestaat – nu onder de naam Haarlems Dagblad.

In de 19e eeuw gold de Opregte Haarlemsche Courant als een neutrale kwaliteitskrant. Hij werd gelezen door het hele land, zowel door katholieken als protestanten. Dat was best bijzonder in een religieus verdeeld land, waarin de reistijden nog lang waren.

Op mijn exemplaar uit 1857 staat een stempel van het postkantoor in Alphen aan den Rijn, tussen Leiden en Utrecht. De krant is daar dus bezorgd en afgehaald, waardoor ik voorzichtig kon aannemen dat de eerste lezer van mijn krant waarschijnlijk uit de streek rond Alphen kwam. Een eerste stukje van de puzzel in de zoektocht naar het overlevingsverhaal van ‘mijn krantje…’

Wat staat erin?

De eerste twee pagina’s van de krant beslaan internationaal en nationaal nieuws, scheepstijdingen, en de Amsterdamse beurskoersen. Met name de internationale inhoud werd vaak van buitenlandse kranten overgeschreven, maar dat zal weinig mensen in Nederland gedeerd hebben. De politieke stukken zijn overigens helemaal niet interessant om over te berichten; er hebben geen grote gebeurtenissen plaatsgevonden in de week voorafgaand aan 9 februari 1857. En de rest is de politieke waan van de dag. Het laat maar weer eens zien hoe irrelevant dagelijks politiek gekissebis op de langere termijn kan zijn…

krant-1857-schade-door-ijs-spaarnwoude-rk_nw

Wat wel interessant is, is de eerste grote advertentie, met een duidelijk katholieke afzender. Blijkbaar is de winter van 1857 erg koud geweest, en daar heeft Spaarnwoude – een dorp in de gemeente Haarlemmermeer – behoorlijk onder te lijden gehad. Door de hoeveelheid ijs hebben de schippers grote schade geleden. Via de krant houd men nu een nationale hulpactie.

krant-1857-woman-reading-the-newspaper-carl-vilhelm-holsoe

Een vrouw leest de krant, door Carl Vilhelm Holsøe (1863-1935) [Publiek domein].

Voor 19e-eeuwse kranten waren advertenties een belangrijke bron van inkomsten. En ongetwijfeld werden ze ook graag geplaatst en gelezen, want het was dé manier om met de wereld te communiceren. In een tijd zonder televisie, radio, internet of mobiele apparaten kon het lastig zijn om mensen te bereiken.

Daarom staat ook mijn exemplaar van de Opregte Haarlemsche Courant vol met commerciële advertenties, vacatures en oproepjes van werkzoekenden, mededelingen van verkoop van goederen, woningen en ondernemingen, en rouwadvertenties en huwelijksaankondigingen. Ik laat van dit alles graag een paar voorbeelden aan jullie zien, om een gevoel te krijgen voor de dagelijkse beslommeringen van mensen – en bovendien de meer opvallende oproepjes.

Een leuk optrekje. Of twee.

krant-1857-buitenplaats

Daar zou ik ook wel willen wonen! De buitenplaatsen Hoekenburg en Arendsburg bij Voorburg worden hier verkocht. Wat een idyllische plek: Twee aangrenzende buitenplaatsen met ieder een riante woning en een zeer groot perceel land aan het water. Eromheen staan ook kassen met perziken en druiven, een boomgaard en een moestuin. En de plaatsen zijn geschikt om zowel ’s zomers als ’s winters te bewonen. Ik kan het me al helemaal voorstellen…

Het leuke is dat de genoemde buitenplaatsen nog altijd bestaan. En dat is helemaal niet vanzelfsprekend. Veel historische buitenplaatsen raakten in de loop der tijd buiten gebruik, bijvoorbeeld doordat de kosten van onderhoud te hoog werden.

krant-1857-hoekenburg-voorburg-2010

Buitenplaats Hoekenburg in Voorschoten in 2010. Foto gemaakt door Michiel1972 [CC BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons. Hoewel in het huidige huis nog enkele oorspronkelijke schilderingen en het originele trappenhuis bewaard gebleven zijn, werd het Rijksmonument in 2003 omgebouwd tot een appartementencomplex.

Het huis wat nu op het perceel van Arendsburg staat, is helaas pas gebouwd in 1912. Maar met Hoekenburg hebben we meer geluk, want het huidige pand werd in 1809 gebouwd, en stond er dus al even ten tijde van het verschijnen van mijn krantje.

In 1828 werd Hoekenburg gekocht door jonkheer Hendrik Johan Caan (1781-1864), die later ook Arendsburg kocht, en de twee landgoederen aan elkaar koppelde. Zo werd het dus één groot perceel, dat in de advertentie uit 1857 in zijn geheel wordt verkocht – zeer waarschijnlijk door jonkheer Caan. Van hem heb ik een foto kunnen vinden!

krant-1857-hendrik-johan-caan

Hendrik Johan Caan, heer van Maurick (1781-1864). Toevallig leest hij op deze carte de visite zelf een krantje. Zou het de Opregte Haarlemsche Courant zijn? [Publiek domein]

Alleen op de wereld

krant-1857-alleen-en-geld-toe

Tsja, zo ging dat in de 19e eeuw: Als je als ongetrouwde vrouw geen naaste familie had, maar wel tot een redelijk gegoede stand behoorde, dan werd je gezelschapsdame. De schrijfster van deze advertentie is blijkbaar zo naarstig op zoek naar een fijne woonsituatie, dat ze bereid is om een behoorlijk bedrag neer te tellen om bij iemand gezelschapsdame te mogen zijn. Als men maar vriendelijk is. Ach, de eenzaamheid achter de letters is bijna voelbaar.

School zoekt domineeszoon

krant-1857-domineeszoon-kostschool-korting

Dominees genoten in de 19e eeuw behoorlijk wat aanzien, maar helaas weerspiegelde zich het wereldse respect niet in een hoog inkomen. Voor domineeskinderen werd daarom nog wel eens de drempel verlaagd om naar school te gaan, door bijvoorbeeld korting op het schoolgeld te geven. Een bekend voorbeeld van betaalbare scholing voor domineeskinderen biedt het levensverhaal van de zussen Brontë. Maar helaas was hun school naast betaalbaar ook abominabel slecht.

Mysterie: Wat zat er toch in die map?

krant-1857-portemonnee-verloren

Behoorlijk wat plaats op de krantenpagina neemt een advertentie van ene J.A. de Jongh van Arkel in, die blijkbaar zijn portefeuille verloren is. Degene die het verloren voorwerp naar hem terugbrengt hoeft niet te vrezen voor de politie, en kan bovendien op 6000 gulden beloning rekenen. Een heel bedrag in die tijd, vergelijkbaar met ruim € 60.000 tegenwoordig. Daarom vraagt de detective in mij zich af: Wat zat er toch in die portefeuille? Staatsgeheimen? Chantabel materiaal?

Dat klinkt wel heel sensationeel, maar de advertentie wekte bij mij de nodige nieuwsgierigheid. Ik ging op onderzoek uit…

krant-1857-apotheek-jos-van-bree-1860

Het interieur van een apotheek met vier figuren, door Jos. van Brée uit 1860. Collectie: Wellcome Collection (CC BY 4.0).

Ik speurde de archieven van Wieiswie.nl en Delpher.nl af, en kwam meer te weten over de identiteit van de plaatser van de advertentie. Het gaat om ene Johan Adriaan de Jongh van Arkel (1826-1896). Op het door hem genoemde adres in Amsterdam was hij gevestigd als apotheker. Zou de hoge beloning voor het vinden van zijn portefeuille hiermee te maken hebben gehad? Gevaarlijke middeltjes, patiëntendossiers of bedrijfsinformatie raak je natuurlijk liever niet kwijt.

De ware inhoud van de portefeuille zullen we waarschijnlijk niet achterhalen. Maar ik ontdekte nog een opvallend feit: Een half jaar na de advertentie werd de apotheker officieel failliet verklaard. En dat terwijl hij tijdens het verschijnen van mijn krantje in februari nog in staat leek om zo’n hoog vindersloon uit te delen… De goede man moet met zijn portefeuille dus wel iets heel belangrijks verloren zijn. Het precieze verhaal zullen we niet meer te weten komen, maar spannend is het wel.

Hoera, een zoon!

krant-1857-geboorte-de-smeth

In een poging om een foto van een van de betrokkenen bij mijn krantje te vinden, probeerde ik mijn geluk bij de pasgeboren kinderen. Immers, iemand die in 1857 geboren werd, zou best wel een keer in zijn leven op de foto kunnen zijn gegaan.

Ik onderzocht de geboorteadvertentie van Paul Arnold Jacques baron de Smeth, geboren op 3 februari 1857. Van hem vond ik geen foto, maar van zijn vader Henri wel! Extra leuk, want dat is waarschijnlijk degene die de advertentie heeft laten plaatsen. En nog een mooi klein detail: De vader van deze Henri was weer de halfbroer van Henriette d’Oultremont de Wégimont, de tweede vrouw van Koning Willem I. Wat een kleine wereld toch.

krant-1857-henri-baron-de-smeth

Henri baron de Smeth, heer van Deurne, Liessel, Alphen en Rietveld (1821-1870). Hij is waaschijnlijk de opdrachtgever van de advertentie, omdat hij de vader van de pasgeborene is [Publiek domein].

Geen Tinder? Dan maar zo…

krant-1857-contactadvertentie

Ouder dan 30 jaar en nog altijd niet aan de vrouw? Dé manier om met geschikte partners in contact te komen was het plaatsen van een huwelijksadvertentie. Uiteraard met eerzame bedoelingen, en niet met het oog op enig eventueel vermogen van de aanstaande bruid. Zou het deze N.P. gelukt zijn om iemand te vinden? Ik hoop van wel.

Samen op zoek naar werk

krant-1857-echtpaar-zoekt-werk

Huispersoneel was vaker niet dan wel getrouwd, maar soms werkte een echtpaar samen in de huishouding. Bijvoorbeeld als tuinman en huishoudster, zoals hier. Samen solliciteren; dat gebeurt tegenwoordig toch een stuk minder vaak.

Helemaal volgens de laatste mode

krant-1857-mode-aglaja-februari-1857

In deze advertentie wordt het februarinummer van het tijdschrift Aglaja aangeprezen. Alles wat je wilde weten over handwerken en de laatste mode stond erin. Inclusief begerenswaardige modeplaten. En laat ik nu toevallig de plaat van februari 1857 in mijn collectie hebben! Zouden de lezeressen van die maand hem net zo mooi en schattig hebben gevonden als ik?

krant-1857-aglaja-februari

De modeplaat uit Aglaja van februari 1857. Collectie: My inner Victorian.

Ter leering ende vermaek

krant-1857-album-der-natuur-tijdschrift-februari-1857

Het Album der Natuur was een populairwetenschappelijk tijdschrift uit de tweede helft van de 19e eeuw. Vele lezers maakten op deze manier kennis met de laatste stand van ontdekkingen in de natuurwetenschappen. Ik heb zelf een exemplaar uit 1875 in mijn collectie, met een interessant advies omtrent breien

Waarom werd deze krant bewaard?

In de 19e eeuw werd er niet zomaar iets weggegooid. Veel spullen, waaronder papier, werden vlijtig hergebruikt. Bijvoorbeeld als inpakmateriaal of wc-papier. En als je het papier echt niet meer kon gebruiken, dan werd het wel opgehaald door één van de vele voddenboeren. Het kan dus niet anders dan dat deze krant door iemand voorzichtig is bewaard voor het nageslacht. Maar waarom? Of beter gezegd: Voor wie?

Zoals ik hierboven al schreef, werd mijn krantje geleverd op het postkantoor in Alphen aan den Rijn. Dat is een kleine hint naar de eerste lezer van de krant. En daarnaast er is een enkele kleine aanwijzing in de krant zelf. Een eerdere lezer heeft slechts één ding voorzichtig onderstreept: een achternaam in een overlijdensadvertentie.

krant-1857-overlijden-c-a-van-teylingen

Het gaat om het overlijden van Vrouwe Christina Arnoldina van Teylingen, die op 3 februari 1857 overleed op 79-jarige leeftijd. Zij woonde en overleed op Huize Klein Raadwijk bij Alphen aan den Rijn.

Daar komt dus de link met Alphen aan den Rijn vandaan! Ik kan natuurlijk niets met zekerheid zeggen, maar ik vermoed dat de krant door familieleden in of rond Alphen is bewaard, als aandenken aan hun tante. Christina van Teylingen overleed zelf als kinderloze weduwe, dus direct nageslacht heeft ze niet gehad. Wel heb ik inmiddels het één en ander over Christina’s levensverhaal kunnen vinden in de archieven. Dat onderzoekje loopt nog, en houden jullie van mij te goed.

Een teken van leven

Uiteraard zijn alle mensen die ooit aan ‘mijn krantje’ een bijdrage hebben geleverd al lang overleden. Van de meesten die een advertentie plaatsten, is er geen naam of adres, en zeker geen foto overgeleverd. Toch komen deze mensen anno 2019 nog even tot leven, doordat wij via een oude, vergeelde krant deelgenoot worden van bijvoorbeeld hun zoektocht naar werk of een woning. En dat vind ik best bijzonder.

Zo. Het is weer tijd om thee te gaan zetten. Vandaag: Darjeeling met melk.


Voor het schrijven van dit blog heb ik onder andere de volgende bronnen gebruikt:
www.delpher.nl
www.wiewaswie.nl
Advertentie faillissementsverklaring van J.A. de Jongh van Arkel op Delpher.nl.
Johan Adriaan de Jongh van Arkel op Geneanet.org.
Henrij de Smeth (1821-1870) op Deurnewiki.nl.
Opregte Haarlemsche Courant op Wikipedia.org.
Hoekenburg (Voorburg) op Wikipedia.org.
Arentsburgh op Wikipedia.org.

8 gedachten over “Dagelijks leven: Een krant uit 1857

    • Dank je wel! Ja, ik was er heel blij mee om de krant te vinden! Gelukkig heb ik hem ingescand, dus hoef ik hem niet altijd aan te raken wanneer ik er in wil lezen voor een onderzoekje. Inmiddels is het papier behoorlijk broos.

    • Ja, je hebt gelijk. De mensen die zich een krant konden veroorloven waren niet de armsten. En in zo’n advertentie zet je jezelf er natuurlijk graag goed op!

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.