Het zag er zo gezellig uit, die kerstaflevering in de serie VICTORIA: Victoria en Albert samen in de sneeuw, en dan met de kinderen rond al die kerstbomen en pakjes. Ook het victoriaanse publiek had een dergelijk romantisch beeld van het koninklijk gezin, want de kranten publiceerden maar wat graag stukjes over hun huiselijke Kerst. Maar was het echt zo? Sommige historici vinden het allemaal één grote burgerlijke façade, maar één ding is wel zeker: Victoria en Albert genoten zichtbaar van hun Kerst met het gezin.
Het is de victoriaanse Kerst die nog steeds ons beeld van Kerstmis bepaalt. En in de 19e eeuw zelf werd de toon gezet door niemand minder dan Prins Albert, de man van Koningin Victoria. Voordat Victoria in 1840 met Albert trouwde werd er natuurlijk ook al Kerst gevierd, maar dan binnen de oude traditie van de Twelve Days of Christmas. Vanuit zijn Duitse roots bracht Albert echter de kerstboom, kerstgeschenken, kerstkaarten en kerstliedjes onder de aandacht van de Britten. Kerst – en de viering van Twelfth Night – zou nooit meer hetzelfde zijn als daarvoor.
Het eerste grote Kerstfeest
In 1841 was Albert eindelijk een beetje ingeburgerd aan het Engelse hof. Hij en Victoria hadden twee jonge kinderen, en door de zwangerschappen van zijn vrouw had Albert steeds meer de dagelijkse leiding naar zich toegetrokken. Bij het tweede Kerstfeest in zijn nieuwe vaderland besloot hij, dat hij wat van zijn eigen Duitse jeugdherinneringen wilde importeren. Hoewel het huwelijk van zijn ouders al vroeg verstoord raakte, had Albert toch de beste jeugdherinneringen aan de kersttijd met zijn ouders en broer Ernst, toen hij nog geen vier jaar oud was.
En zo introduceerde Albert een Duitse Kerst aan het Britse hof. Het moest een familiefeest worden; met schaatsen, spelletjes en ander vermaak. Er werd een spar uit Windsor Park gehaald, die werd versierd met dunne waskaarsen, linten en suikerwerk. Daaronder lagen dan de cadeautjes.
Victoria vond het prachtig. Ze schreef dankbaar in haar dagboek:
“To think that we have two children now, and one who enjoys the sight already (the Christmas-tree) ; it is like a dream.”
Tijdens deze eerste Kerstmis waren de kinderen nog klein, en hadden Victoria en Albert veel tijd voor elkaar. Albert kon heel goed schaatsen, en speelde zelfs ijshockey op de vijver. Victoria bewonderde hem erom, en probeerde ook te leren schaatsen. Helaas kreeg ze zelf nooit goed de slag te pakken.
Naast alle plezier op het ijs, genoten Victoria en Albert ook van de sneeuw. Albert mende graag een slee met grijze pony’s ervoor, en reed zo zijn vrouw en kinderen door de omgeving. Ook werden er sneeuwpoppen gemaakt: Albert bouwde voor Victoria een sneeuwpop van wel 3,5 meter hoog. De winters in de jaren 1840 en 1850 waren behoorlijk streng, zodat er tussen december en februari genoten kon worden van alle sneeuw- en ijspret.
De koninklijke kerstbomen
Hoewel het wel vaak zo gezegd wordt, was Prins Albert niet werkelijk de allereerste die een kerstboom in Groot-Brittannië introduceerde; Koningin Charlotte, de Duitse echtgenote van George III en grootmoeder van Victoria, had in 1800 al eens een spar met kaarsjes en snoepversieringen binnengehaald. En ook de Duitse vrouw van Koning William IV, Koningin Adelaide, hield ervan om een kerstboom op te zetten. Victoria had hieraan al goede herinneringen, maar de feestelijkheden vielen in het niet bij de plannen van Albert.
Want hij pakte het pas grondig aan. Kerstbomen werden in de latere jaren niet meer eenvoudig uit de koninklijke parken gehaald, maar speciaal geïmporteerd uit Coburg – Alberts geboorteplaats in Duitsland. Verder bleef het niet bepaald bij één kerstboom per jaar: Albert en Victoria hadden ieder een eigen kerstboom, die ze voor elkaar versierden. Lief, he? Ook Victoria’s moeder en leden van de koninklijke hofhouding hadden ieder hun eigen boom. De kinderen kregen in eerste instantie geen eigen boom, maar toen ze ouder werden wel.
Die bomen, die werden overigens niet alleen ‘zomaar op de grond’ of op een tafel geplaatst. Er hingen namelijk zelfs enkele bomen op zijn kop, op de plek waar normaliter de kroonluchters hingen. Dat is nog eens ‘over the top’!
De versiering mocht er ook zijn: Was er in 1841 alleen nog maar sprake van wat kaarsjes, snoep en linten, in de loop der jaren werd de decoratie steeds uitbundiger. Sommige bomen werd zo versierd, dat het leek alsof ze besneeuwd waren. En in de bomen hingen kleine cadeautjes zoals gingerbread, speelgoed, verguld fruit en noten, zelfgemaakte kerstversiering én handgeblazen kerstballen uit Duitsland. Bovenop stond de piek: een glazen engel met uitgestrekte vleugels.
Het moge duidelijk zijn dat Albert veel van de Duitse kerstboomtraditie hield. In de loop der jaren gaf hij ook vele kerstbomen – inclusief versiering – cadeau aan scholen en kazernes. Zo maakte een deel van de bevolking voor het eerst kennis met de kerstboom.
Onder de boom horen cadeaus
Onder de bomen lagen de kerstcadeautjes. Deze waren niet ingepakt in cadeaupapier, maar hadden wel naamkaartjes eraan, zo weet The Illustrated London News ons te vertellen. Zo hoefden de kinderen geen ruzie te maken om de vraag, wat voor wie bestemd was. Het klinkt voor ons allemaal zo logisch, maar dat was het voor het vroeg-victoriaanse publiek helemaal niet. Deze manier van Kerst vieren was nieuw.
Het leuke is, dat we voor een deel weten wat het koninklijke gezin elkaar zoal schonk. Wat geef je nu aan de koningin van Engeland cadeau? Victoria en Albert kochten graag bijzondere geschenken voor elkaar, zoals bijvoorbeeld schilderijen die ze bij een kunstenaar in opdracht hadden gegeven. In 1841 kreeg Victoria van Albert een broche met edelstenen, met daarin een portret van hun oudste dochter Vicky. Het viel duidelijk in de smaak, zo lezen we in Victoria’s dagboek:
“[T]he workmanship & design are quite exquisite, & dear Albert was so pleased at my delight over it, it having been entirely his own idea & taste.”
Ook voor 1850 weten we wat Victoria van Albert kreeg: Schilderijen, enkele vazen, vier bronzen beeldjes en een zelf-ontworpen armband met het portret van hun jongste dochter, prinses Louise erin. Victoria schreef hierover:
“My beloved Albert took me to my tree & table, covered by such numberless gifts, really too much, too magnificent.”
Overigens gaven Victoria en Albert ook geschenken aan hun personeel. Zo overhandigden ze persoonlijk luxe cadeaus aan leden van de hofhouding. Maar ook op hun landgoederen deelden ze samen met de kinderen speelgoed en nuttige cadeaus uit aan hun werknemers. En ook aan de armen van het plaatsje Windsor werd gedacht: Zo kregen zij in 1842 bijvoorbeeld brood, rundvlees en Christmas pudding.
Samenzijn en spelletjes doen – zonder protocol
Voor Victoria en Albert was Kerstmis een gezellig familiefeest. Er was veel aandacht voor de kinderen, en met name Albert genoot ervan om met ze te stoeien. Ook hield hij ervan om de kinderen – net als hij vroeger – in spanning te houden voor de mooie kerstboom met cadeautjes. Deze werd op de avond voor Kerst opgetuigd, en pas wanneer Albert de kaarsen had aangestoken, mochten de nieuwsgierige kinderen de kamer binnenkomen. Albert schreef hierover in 1841 aan zijn vader:
“This is the dear Christmas eve on which I have so often listened with impatience for your step, which was to convey us into the gift-room. To-day I have two children of my own to make gifts to, who, they know not why, are full of happy wonder at the German Christmas-tree and its radiant candles.”
Binnen deze geïdealiseerde familiestemming werd het koninklijk protocol aan de kant geschoven. Het koninklijk paar, de prinsen en prinsessen en de hofhouding samen gingen op deze enkele dagen per jaar veel vrijer met elkaar om. Ik kan me voorstellen, dat deze tijdelijke verandering voor Victoria en Albert als een opluchting moet hebben gevoeld – ze leken wel gewoon mensen!
Eén van de gezellige onderdelen van Kerstavond en Eerste Kerstdag was het spelen van spelletjes met familie en hofhouding. Ze speelden verschillende soorten spellen, zoals kaartspellen, blindemannetje of Loto Dauphin, een soort gecompliceerde vorm van lotto of bingo. Spellen die gokken, bluffen of valsspelen bevatten vond Victoria naar verluidt niet zo geslaagd. Het spel Maccoo, geïntroduceerd door zwager Ernst, was daarmee niet zo’n succes.
Veel van de spellen die in de 19e eeuw door volwassenen gespeeld werden, worden nu alleen nog door kinderen gespeeld. Denk bijvoorbeeld aan verkleedpartijen, of het al genoemde blindemannetje. In een tijd waarin vermaak niet met één druk op de knop je huiskamer binnenstroomde, was men denk ik sneller dan tegenwoordig tevreden met wat voor ons relatief eenvoudig vermaak is.
Roast Beef, Pie, Pudding en cake
Met Kerstmis werd er natuurlijk ook gegeten. De lunch was gezamenlijk met de kinderen en hun gouvernantes: een bijzondere, ‘nieuwerwetse’ situatie, want gebruikelijk aten kinderen van de elite niet gezamenlijk met hun ouders. Maar tijdens Kerstmis op Windsor wel, in ieder geval in 1850. Het gezelschap at onder andere tapioca pudding; een zoete melkpudding die geschikt werd geacht voor kinderen om te eten, omdat hij door zijn structuur makkelijk verteerbaar zou zijn. ‘Invalid food’ voor de kerstlunch, dus.
Het kerstdiner was alleen voor de volwassenen – niet ongewoon voor een diner in de victoriaanse tijd – en daarom wat formeler. Victoria en Albert hadden elk jaar ongeveer 20 genodigden. Er werd speciaal tafelzilver tevoorschijn gehaald, waarop de bijzondere maaltijd kon worden geserveerd.
Victoria en Albert hadden hun eigen favorieten als het ging om de gerechten tijdens het kerstdiner. Op tafel stond elk jaar in ieder geval een gigantische roast van rundvlees, een zogenaamde ‘baron of beef’. Deze werd aan een enorm spit geroosterd, en kon wel 180 kilo wegen! Daarnaast was er een megapastei met wel 100 woodcocks (gevogelte) erin, en was er een Christmas Pudding met een gouden munt erin verstopt. Kalkoen stond ook wel op het kerstmenu, maar niet ieder jaar.
Het kerstdiner was duidelijk een indrukwekkende aangelegenheid. In 1860 schreef een van de genodigden, Lord Torrington:
“[The dinner] was really wonderful. How I live to tell the tale I don’t know. I took some of the baron of beef, the boar’s head, and the Lord Lieutenant’s pie. […] Altogether a jolly Christmas Day […].”
Ondanks het feit dat de traditionele Twelfth Night-vieringen steeds meer naar de achtergrond verdwenen, was er nog wel een tijdje sprake van een Twelfth Cake. Deze werd aan het einde van het kerstseizoen, op 6 januari, gegeten. Een dergelijke cake hoorde extravagant te zijn. En ook heel groot, zodat er veel decoratie op geplaatst kon worden. En groot was de cake voor Victoria in 1849 zeker:
“The Cake was of regal dimensions, being about [76 centimeter] in diameter, and tall in proportion: round the side the decorations consisted of strips of gilded paper, bowing outwards near the top, issuing from an elegant gold bordering. The figures, of which there were sixteen, on the top of the Cake, represented a party of beaux and belles of the last century enjoying a repast al fresco, under some trees; whilst others, and some children, were dancing to minstrel strains.”
Kerstmis gaat viral
Afgezien van de overblijfselen van het Twelfth Night-feest, genoot de koninklijke familie dus al vanaf het begin van de jaren 1840 van een steeds maar uitdijend ‘Duits’ kerstfeest. Maar ook de gewone bevolking kreeg iets mee van de nieuwe kerstmode die door het land ging. Natuurlijk door het uitdelen van kerstbomen door Albert, maar bovenal ook door het uitkomen van A Christmas Carol door Charles Dickens in 1843.
En in 1848 brak de kerstrage pas goed los. The Illustrated London News bracht voor het eerst een kerstbijlage uit op 23 december van dat jaar. Daarin stond, naast vele andere mooie kerstige plaatjes, een paginagrote gravure van de koninklijke familie rond de kerstboom met cadeautjes. Het was een regelrechte hit, die ervoor zorgde dat elk gezin dat het zich ook maar enigszins kon veroorloven, ook een kerstboom wilde.
Als krans om de plaat zien we al het goede dat het kerstseizoen brengt: Een overvloed aan wild, gevogelte en vis, maar ook (citrus)fruit en peren. Deze worden omlijst door hulst en enkele griezelige ‘kerstgezichten’, die doen denken aan de voorlopers van de kerstman.
Binnen de krans zien we Albert, Victoria en hun kinderen. Er staat slechts één hofdame bij – of moet het Victoria’s moeder voorstellen? Er is in het hele plaatje geen kroon te zien, maar iedereen weet over wie dit gaat. De royals lijken hier wel een welgesteld middenklassengezin. Zo zag het victoriaanse publiek het graag – en zo zag Victoria het zelf ook het liefste.
Er wordt zowel in eigentijdse bronnen als moderne biografieën gezegd, dat dit beeld van een voorbeeldige middenklasse-kerst maar een façade was, die niet strookte met de werkelijkheid. Natuurlijk zou Victoria altijd de vorstin blijven, en geen gewone Britse moeder-de-vrouw. Toch denk ik, dat er in het tafereeltje meer werkelijkheid dan show te vinden is.
Want ik geloof dat Victoria haar Kerst toch in ieder geval ten dele gevoeld heeft als een ‘gewoon’ gezinsfeest. Zij wilde heel graag een traditioneel gezin zijn, met haar man Albert aan het hoofd. Kerstmis was een nationaal feest, maar eindelijk eens één waarbij het niet om haar draaide. Met Kerst hoefde Victoria even geen staatszaken te regelen, waren de benauwende hofregels even wat losser, en kon zij zelf door het voorbereiden van kerstboom en cadeautjes gelijkwaardig geven en nemen. En Kerstmis was ook een feest dat leerde, dat zelfs een Koning klein kon zijn.
Kortom: Hoewel het overdreven is om in het koninklijk gezin een werkelijk middenklassengezin te zien, waren de huiselijkheid en de kleine gezinsvreugde thuis voor mijn gevoel niet gespeeld. Zoals Victoria zelf schreef:
“We all have our trials and vexations; but if one’s home is happy, then the rest is comparatively nothing.”
Het beeld van de knusse familiekerst van de Britse royals bleef niet beperkt tot de landsgrenzen. In 1850 publiceerde een Amerikaans tijdschrift een kopie van de kerstprent uit 1848; en ook deze werd met enthousiasme ontvangen. Zo waaide de Duitse-Engelse Kerst ook over naar Amerika. Een interessant gegeven, als je bedenkt dat wij tegenwoordig sommige kersttaferelen ‘Amerikaanse toestanden’ noemen. Weet dan dat de ‘hoofdschuldige’ voor al dit kleurige feestvermaak Prins Albert is. Stiekem kan ik dat alleen maar leuk vinden!
De laatste kerst samen
Victoria en Albert konden het niet weten, maar hun 20e ‘Duitse’ Kerst in 1860 zou tegelijkertijd hun laatste samen zijn. We weten hoe deze Kerst eruit zag, omdat één van de leden van de hofhouding, Lord Torrington, een onverbeterlijke roddelaar was – en juist hij was er bij deze kerstviering bij.
Het koninklijke gezin had inmiddels al het nodige beleefd: Alle negen kinderen waren geboren, en de jongste was drie jaar oud. De oudste dochter Vicky had intussen het ouderlijk huis verlaten en woonde met haar echtgenoot, kroonprins Frederik, in Duitsland. Bertie, de Prince of Wales had zijn ouders met zijn onstuimige gedrag al heel wat hoofdpijn bezorgd, maar was juist in december 1860 net terug van een heel succesvol bezoek aan de Verenigde Staten. En dochter Alice had deze Kerst bezoek van haar bijna-verloofde, Prins Lodewijk van Hessen.
Het werden fijne feestdagen, met veel streng winterweer dat wederom zorgde voor een witte Kerst. De jeugd speelde ijshockey op de dichtgevroren vijver van het paleis – maar Albert kon hieraan niet meer meedoen. Wel reed hij Victoria nog met de slee, zoals zij jaren later in haar dagboek schreef:
“My Angel always drove me from a seat behind, sitting astride with his feet in large boots – he wore a fur coat with fur gloves – and he enjoyed it so much.”
Met kerst 1860 gaf iedereen cadeautjes aan elkaar, en zodat ieder wel 13 cadeautjes kreeg. Ook de kinderen hadden – met hulp – leuke geschenken voor hun ouders gemaakt. Lord Torrington was erg onder de indruk. Verder schreef hij:
“I have never seen a much more agreeable sight. It was royalty putting aside its state and becoming in words, acts, and deeds one of ourselves – no forms and not a vestige of ceremony. […].”
De kinderen speelden vrolijk, de 10-jarige prins Arthur verkleedde zich als soldaat en Prins Albert wiegde zijn jongste, prinses Beatrice, in een groot dinerservet. Het was al met al een vrolijke familiekerst.
Kerstmis in 1861 zou helaas heel anders zijn. Relatief kort na elkaar waren Victoria’s moeder en haar geliefde Albert overleden. In de jaren die volgden, hing er een sombere sfeer rond Kerstmis aan het hof. Pas vele jaren later kon Victoria weer van Kerstmis genieten, door de komst van een grote schare kleinkinderen.
Interessant hè, hoe de Duitse kerst van de Britse royals uit de 19e eeuw onze huidige kerst gekleurd hebben. Zelf ben door mijn familie zeer bekend met alle Duitse taferelen. Ik kan me dan ook helemaal voorstellen hoe de jonge prinsen en prinsessen op Kerstavond stonden te wachten buiten de kamer, totdat Albert de kaarsen had aangestoken en de kinderen de kerstboom in volle glorie mochten zien. Zo ging dat bij ons thuis ook!
Dit jaar kijk ik dus ook weer uit naar Kerstmis, inclusief traditioneel snoepgoed. Ik wens jullie allemaal een fijn Kerstfeest toe.
En nu ga ik maar weer eens thee zetten. Iets met winterse kruiden…
P.S. Een leestip voor de liefhebbers: Het Royal Collection Trust bracht dit najaar een prachtig boek uit over de viering van Kerstmis door de Britse koninklijke familie door de eeuwen heen: A Royal Christmas door Louise Cooling. Uiteraard komen ook Victoria en Albert uitgebreid aan bod! Je kunt het boek inzien en kopen via Amazon.co.uk.
Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:
Philip V. Allingham: The Queen’s Twelfth Cake. Op: Victorianweb.org.
Julia Baird: Victoria, the Queen – An intimate biography of the woman who ruled an empire (2016).
Mrs. Isabella Beeton: Beeton’s Book of Household Management. A Facsimile of the First Edition of 1861. (Southover Press 2003).
Louise Cooling: A Royal Christmas (2018).
Judith Flanders: Victorian Christmas. Op: www.bl.uk.
Elizabeth Longford: Victoria R.I. (1964).
Alexandra Loske: Why Queen Victoria sold the Pavilion. Op: Regencysociety.org.
Helen Rappaport: Queen Victoria – A Biographical Companion (2003).
John Rusk: The beautiful life and illustrious reign of Queen Victoria (1901). Via Archive.org.
Stanley Weintraub: Albert – Uncrowned King (1997).
A.N. Wilson: Victoria – A Life (2014).
Lucy Worsley: Queen Victoria – Daughter, Wife, Mother, Widow (2018).
Wat een super uitgebreid, goed onderbouwd artikel weer. Reageer maar heel af en toe maar ga er elke keer even goed voorzitten als er hier weer iets nieuws verschijnt en neem echt de tijd om alles goed door te lezen. Dank je wel!
Dank je wel, ontzettend leuk om te horen dat je zo de tijd neemt voor mijn artikelen. Daar word ik heel bij van. 🙂
Ik heb hier weer van genoten.
Hierbij wens ik je hele mooie feestdagen toe en ik hoop nog heel veel van je te lezen in 2019.
Fijn! Jij ook alvast prettige feestdagen gewenst! De inspiratie is nog niet op, dus in 2019 ga ik met veel plezier door.
Gezellig om te lezen, dank
Graag gedaan!
Mooi en interessant blog. Ik heb het weer met veel plezier gelezen.
Wat ik me steeds afvraag als ik over al haar kinderen lees, wat is er van al haar klein- en achterkleinkinderen geworden? Er moeten toch erg veel royals zijn waar wij geen weet van hebben.
Dank je voor je complimenten. Ja, Victoria heeft ontzettend veel afstammelingen. Zij en Albert hadden wel 142 achter-achterkleinkinderen! Uiteraard heeft slechts een enkeling van Victoria’s afstammelingen de troon bestegen. De kleinkinderen en achterkleinkinderen, etc. van de jongere broers en zussen van Vicky en Bertie (de oudste kinderen van Albert en Victoria) zijn nooit zo belangrijk geworden. Sommigen hadden niet eens meer een titel. De website Unofficial Royalty geeft een mooi overzicht: http://www.unofficialroyalty.com/great-great-grandchildren-of-queen-victoria/
Wat ontzettend leuk, zo’n uitgebreid artikel over kerst bij de “royals” van die tijd. Ik vind het vooral heel aandoenlijk dat Albert en Victoria elkaars kerstbomen versierden. Alleen het beeld van de enorme beef sprak me iets minder aan, haha. Wat een enorm stuk vlees moet dat zijn geweest!
Haha, dat je juist dat gigantische stuk vlees eruit pikt. 😉 Maar maak je geen zorgen, er werd maar een klein deel door Victoria, Albert en hun gasten gegeten. De rest ging naar lagergeplaatste mensen in het paleis. Er werd dus niet gedwongen veel te veel gegeten, maar ook niets weggegooid!
Een heel mooi blog om te lezen. Interessant hoe men in die tijd kerst vierden.
Dank je!
Wat een leuke en uitgebreide blog! Ik vond die kerstaflevering van Victoria echt heel erg leuk en daarom is deze blog ook interessant om te lezen, zo heb je er nog wat meer achtergrond bij. Bijzonder hoe kerst in die tijd werd gevierd door het koninklijk huis.
Ik ben blij dat je het met zo veel plezier gelezen hebt! Jammer hè, dat er dit jaar geen kerstspecial van VICTORIA is.
Josephine, weet jij hoe “rijk” jij me maakt? Al die schoonheid die je met ons deelt, iedere keer opnieuw… ik val in herhaling maar ik kan het niet genoeg zeggen…dank hiervoor. liefs van Emmy
Dank je wel voor je lieve woorden, Emmy! Het verveelt natuurlijk niet om te horen. 😉 Ik ben blij dat je zo van mijn blog geniet!
Wat een geweldig mooi stuk heb je weer geschreven ,ik heb het met plezier gelezen .Dank je wel hiervoor
Graag gedaan, Wies! 🙂