Reizen met de trein in de 19e eeuw

Voor ons is het zo gewoon: Vanuit de Randstad een directe trein naar Groningen pakken, om daar het plaatselijke museum te bezoeken. Uit en thuis in één dag, met bijna 450 kilometer op de teller. De Victorianen waren de uitvinders van dit snelle vervoersmiddel, dat de levens van mensen voorgoed zou veranderen. Sommige wetenschappers beweren zelfs, dat de stoomtrein de grootste verandering in de menselijke geschiedenis teweeg heeft gebracht. Benieuwd wat de Victorianen van hun eerste treinrit vonden?

“De grootste verandering in de menselijke geschiedenis.” Dat is nogal een flinke stelling, maar als je er even over nadenkt, klinkt het zo gek nog niet. Afstanden tussen plaatsen werden verkort, materialen en goederen over het hele land verspreid, en verschillende vormen van arbeid verdwenen aan de ene kant en werden aan de andere kant rond het nieuwe spoornetwerk gecreëerd.

opening van spoor tussen Stockton en Darlington

Opening of the Stockton and Darlington Railway, aquarel geschilderd door John Dobbin (1815-1888) rond 1875. Collectie: National Railway Museum [Publiek domein].

Heel praktisch betekende dat, dat grote groepen mensen verhuisden van platteland naar de stad; dat er gemakkelijk, goedkoop en snel huizen gebouwd konden worden en dat een steeds grotere groep mensen een ongekende aanvoer van massaproducten en etenswaren kon aanschaffen. De stedelijke middenklasse, die ik in dit blog al zo vaak genoemd heb, kon ontstaan door de komst van de stoomtrein.

In 1830 waren de Britten de eersten met een vaste passagiersverbinding tussen Canterbury en het kustplaatsje Whitstable. Nederland was bijna een decennium later in 1839, met een verbinding tussen Amsterdam en Haarlem. De Nederlandse locomotieven waren wel van Engelse makelij.

victoriaanse stoomtrein satire

View of Hyde Park that satirises the advent of the steam locomotive London (circa 1850). Iedere man zijn eigen stoomtreintje, net als een eigen paard. Wat zou de cartoonist van onze auto’s hebben gevonden…

Wat betreft de aanleg van spoorlijnen raakten de Britten behoorlijk op stoom (flauwe woordgrap…), want gedurende de 19e eeuw zouden zij ruim 32.000 kilometer spoor aanleggen. Al in 1860, 30 jaar na de eerste passagierstrein, maakten veel forensen in Londen hun dagelijkse treinrit naar het werk, alsof ze nooit wat anders gedaan hadden. Het leven van alledag veranderde echter merkbaar, en ook het ‘gevoel van tijd’ kreeg na al die eeuwen op man- en paardenkracht een andere lading.

19e-eeuwers aan het woord over hun reis met de trein

Als het gaat om het feitelijke reizen met de trein, dan zullen de Victorianen in het begin met name twee dingen wonderbaarlijk, en ook wel wat eng hebben gevonden: namelijk de tot dan toe ongekende snelheid, en de verandering van het tijdsbesef. Het is nogal omdenken of je nou in vijf uur of in één uur van Amsterdam naar Utrecht kunt reizen.

schilderij ontmoeting in de eerste klasse door Abraham Solomon in 1855

First Class: The Meeting…and at First Meeting Loved (1854) door Abraham Solomon (1823-1862) [Publiek domein].

Voor de 19e-eeuwer ging de trein ontzettend snel. Niet iedereen vond dat even prettig. Koningin Victoria reisde voor het eerst met de trein in juni 1842, en was naar eigen zeggen “quite charmed”. Maar blijkbaar vond ze het ook wat snel gaan, want ze bepaalde dat haar trein voortaan niet sneller dan 70 kilometer per uur mocht rijden (in plaats van 80 kilometer per uur). Ter vergelijking: de snelste koets ging maximaal 16 kilometer per uur, en een galopperend paard met ruiter zo’n 50 kilometer per uur.

Ik vraag me trouwens af of het Victoria was, die wagenziek werd, of vooral Prins Albert… Uit zijn biografie maak ik namelijk op dat hij de snelheid en het geschud ook niet zo plezierig vond. En hij had, zoals bekend, een wat zwakkere maag dan zijn echtgenote.

koningin-victoria-trein

Tekening van de koninklijke familie in de trein. Koningin Victoria en Prins Albert met kinderen en een onbekende dame. © The Trustees of the British Museum. No. 1902,1011.8993. (CC BY-NC-SA 4.0). (Afbeelding aangepast door My inner Victorian)

Uiteraard gingen na het voorbeeld van het koninklijk echtpaar nog meer mensen met de trein. Eerst vooral de welgestelden, maar al vrij snel kon ook de lagere middenklasse een tourtje maken in de derde klasse van de trein. Wat vonden zij nou van deze beleving?

Ik deel met jullie graag een mooi gedicht, dat indruk op me maakte tijdens een bezoek aan het Spoorwegmuseum in Utrecht, waar het op een plakkaat staat. Wat een mooie verwoording van de overgang naar een sneller leven, waar wij nu zo gewend aan zijn geraakt. Zo omschreef dichter Lambrecht van den Broek (1805-1863) een treinreis in 1852:

Wie op het zoet genot van ’t spoor,
In folio wil azen,
Die stome ’t heerlijk Duitsland door
In wedren met de hazen.
Daar persen ’t water en het vuur,
Ik heb het ondervonden,
Soms vijftig mijlen tot één uur,
En uren tot seconden.
Een pijp, te Dusseldorf gestopt,
En daar toen aangestoken,
Heb ik te Frankfort uitgeklopt
En ‘k had nog kunnen roken.
’k Geloof, werd men door niets gestuit,
Hoe dwaas waar ’t te wagen,
Dan reed men zelfs de zon vooruit:
De nachten werden dagen.

(-Lambrecht van den Broek, fragment uit Een Badreis – 1852)

Je kon bij wijzen van spreken niet eens meer rustig je pijpje uitroken, voordat je op plaats van bestemming was! Deze rustige en kalmerende bezigheid wordt in het gedicht door tijdgebrek zelfs in het nauw gebracht. De trein reed snel, en zorgde ervoor dat mensen zich meer gingen haasten. Door het spoorboekje van de trein werd stiptheid een punt, en een uitvinding als de prikklok op werk hebben we hieraan te danken. Met de komst van de trein hebben we wellicht ook een stukje stressvrije wereld achter ons gelaten?

Euston Station 1837

Een vroege afbeelding van Euston Station in Londen, waarop het smeedijzeren dak goed te zien is. Let op de open wagons, die nog op kolenwagons lijken, en de ene wagon mét dak, dat meer op een rijtuig lijkt. Artiest onbekend. [vermeend Publiek domein].

Een andere mooie, levendige omschrijving komt van schrijver Hans Christian Andersen. In 1847 reed de eerste trein vanuit Kopenhagen, en Andersen was bijzonder enthousiast over zijn eerste treinreis en zijn bezoek aan het magische station. Hij schreef:

“Ik zal niet ontkennen dat ik eerst een gevoel had dat ik treinkoorts zou willen noemen en dat deze koorts haar hoogtepunt bereikte op het moment dat ik dat fantastische gebouw binnenkwam waar de trein met al die wagons uit rijdt. […] De rijtuigen waar je in moet, staan in een lange rij langs het perron, net als de gondels aan de kade, maar beneden kruisen de rails elkaar als toverlinten, het zijn toverlinten die door menselijk vernuft zijn aanbracht; hieraan moeten onze magische rijtuigen zich vasthouden […]. [E]n ben je […] hier voor de eerste maal, dan denk je dat je omvalt, je botten breekt, door de lucht vliegt of wordt vermorzeld, als je op een ander treinstel botst; maar ik geloof dat je dat alleen bij de eerste keer denkt…”

(-Hans Christian Andersen, rond 1847. Dikgedrukte stukken gemarkeerd door My inner Victorian).

express stoomtrein 1859

Express Train, kleurenlithografie door Sir Charles Algernon Parsons, (1854-1931) uit 1859. Collectie: Metropolitan Museum of Art. [Publiek domein].

Niet iedereen was zo enthousiast over de trein. Er waren natuurlijk de mensen die de trein voorbij zagen razen. Zo’n groot wild gevaarte was ongekend, en boeren waren bijvoorbeeld bang dat het de gezondheid van hun gewassen en vee zou aantasten. Een dorpsbewoner die voor het eerst een trein voorbij zag komen, zei:

“That was a sight to have seen; but one I never care to see again!  How much longer shall knowledge be allowed to go on increasing?” (- Een koster op het Britse platteland, geciteerd door Jack Simmons.)

Ook de treinreis zelf werd door sommigen niet als ongevaarlijk beschouwd. Zo was men bang dat je door de snelheid geen adem zou kunnen halen en zou flauwvallen. Ook was men bang voor aanvallen van waanzin: De schuddende trein zou het brein uit het lood kunnen brengen, met agressieve uitingen tot gevolg. En dan was er nog de – niet geheel onterechte – vrees voor ongevallen. In de Enkhuizer Almanak van 1845 staat een verhaal over de passagiers van een trage trekschuit, waarbij gesproken wordt over dit nieuwerwetse “stoomrijtuig”.

“Eene oude Jufrouw wist van allerlei ongelukken, en zou voor geen honderd gulden haar leven in zulk eene menschendoos willen wagen!” (- in: Enkhuizer Almanak, 1845).

schilderij van stoomtrein door turner

De snelheid van stoomtrein maakte een diepe indruk op veel mensen. Schilder William Turner drukte dit gevoel uit in zijn bekende schilderij: Rain, Steam and Speed – The Great Western Railway (1844)  door J. M. W. Turner (1775-1851) [Publiek domein]. Collectie: National Gallery.

Dat er met die hypermoderne stoomtrein wel eens wat mis kon gaan, was helaas wel een feit. De kranten berichtten er graag over, hoewel er in bovengenoemde Enkhuizer Almanak terecht gezegd wordt, dat ‘gewone’ ongelukken met de trekschuit vaak het nieuws niet haalden. Er gebeurden met de trein echter wel degelijk ernstige ongelukken.

Charles Dickens was een ervaren treinreiziger, die al in 1842 tijdens een reis door de Verenigde Staten een vergelijking kon maken tussen de treinen in zijn thuisland en die in de VS. Hij vond de Amerikaanse treinen erg lawaaierig en rammelig. (Weetje: Opvallend was voor hem de verschillende indeling van de coupés: Waar er in Groot-Brittannië een 1e, 2e en 3e klasse bestonden (voor iedereen die zich een kaartje kon veroorloven), waren er in de VS coupés voor mannen (rokend), vrouwen (niet-rokend) en niet-blanken. Dickens merkte korzelig op dat de laatste groep in de slechtste wagons zat.)

dickens-portret-daguerreotypie

Een prachtige daguerreotype van Charles Dickens uit 1852, op circa 40-jarige leeftijd. Gemaakt door fotograaf Antoine Claudet [Public domain], via Wikimedia Commons.

Als veelvuldig treinreiziger zal Dickens de trein in eerste instantie niet al te eng hebben gevonden, hoewel soms wel wat oncomfortabel door de grote hoeveelheid passagiers (being “forced – like a cucumber, or a melon, or a pine-apple”). Helaas maakte hij op latere leeftijd een grote treinramp mee, waarvan hij nooit helemaal zou herstellen…

Charles Dickens en het treinongeluk van Staplehurst

Op 9 juni 1865 reisde Charles Dickens samen met zijn maîtresse Ellen Ternan terug naar Londen. Ter hoogte van Staplehurst waren werklui begonnen aan werkzaamheden aan het spoor op een viaduct, hoewel dit eigenlijk op dat moment van die dag niet de bedoeling was. Met volle vaart denderde de trein over het viaduct; en het grootste deel ervan viel naar beneden. Toevallig zat Dickens in de enige passagierswagon die op het viaduct bleef staan. Hij klom uit het raam van zijn coupé en begon de vele slachtoffers te helpen. Sommige stierven in zijn armen. In totaal vielen er 10 doden en 50 gewonden. Een behoorlijk heftige ervaring, dus. Je kunt Dickens’ eigen versie van het incident lezen in een brief die hij naar een vriend stuurde.

treinongeluk Dickens Staplehurst

Een afbeelding van Charles Dickens die op de plek van het treinongeval bij Staplehurst een gewonde passagier helpt. Collectie: Charles Dickens Museum.

Sinds dit ongeluk was Dickens altijd nerveus als hij met de trein ging, en hij vermeed het liever. Het lijkt erop dat de ervaring zeer traumatisch was, en volgens zijn zoon zou hij er nooit volledig van zijn hersteld. Toeval of niet, op de dag af precies vijf jaar na de crash zou Charles Dickens sterven aan een beroerte.

Ondanks de gemengde gevoelens over de komst van de trein werden de spoorwegen toch een doorslaand succes. In 1862 was de trein op het randje van ingeburgerd, zodat er een boekje verscheen met tips om te reizen met de trein: The Railway Traveller’s Handy Book. Meer mensen wilden blijkbaar met de trein, maar ze hadden nog koudwatervrees. In een volgend blog vertel ik jullie alle do’s en don’ts rond treinreizen in de victoriaanse tijd.

Maar eerst een kopje thee. Groene thee met citroen maar weer.


Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:

Leigh Denault and Jennifer Landis: Motion and Means: Mapping Opposition to Railways in Victorian Britain. Op: www.mtholyoke.edu (December 2011).
Erve C. Stichters: Enkhuizer Almanak voor het jaar 1845 (1844).
Joseph Hayes: The Victorian Belief That a Train Ride Could Cause Instant Insanity. Op: Atlasobscura.com (12-5-2017).
Kathryn Hughes: The Short Life and Long Times of Mrs. Beeton. Ebook Edition 2013.
Morgan Leeson: Scandal at Staplehurst? Op: Op: Dickensmuseum.com (8-8-2016).
Sarah Left: Key dates in Britain’s railway history. Op: Theguardian.com (15-1-2002).
Ryan W. Owen: In His Words: Charles Dickens’ Perspective on New England and Public Transport, 1842. Op: Forgottennewengland.com (2011).
Ulrich Sonnenberg: Het Kopenhagen van Hans Christian Andersen – Een wandelgids & leesboek (2005).
Stanley Weintraub: Albert – Uncrowned King (1997)
Peter Whitehead: ‘Forced like a cucumber’: Dickens on the railways. Op: Dickensmuseum.com (21-2-2017).
A.N. Wilson: Victoria – A Life (2014).

Full Steam Ahead. BBC TV series, 2016.
Staplehurst rail crash op Wikipedia.org.
Eyewitness – Charles Dickens survives a train crash, 1865. Via archive.is, oorspronkelijk op Mytimemachine.co.uk.

Met dank aan het Spoorwegmuseum Utrecht voor het toesturen van het gedicht.

6 gedachten over “Reizen met de trein in de 19e eeuw

  1. Wat een onwijs interessant artikel! Je hebt volgens mij zeker wel een punt dat de trein ook een stukje stress met zich mee heeft gebracht door de enorme snelheid en de vaste reistijden. Bijzonder om eens bij stil te staan! En wat een bizar idee eigenlijk dat door de trein reistijden soms wel vijf keer zo kort werden in die tijd. Ik kan me wel voorstellen dat de mensen toen zo’n treinreis om die reden nog best spannend vonden. En dan te bedenken dat je nu met de Thalys zelfs 300 kilometer per uur kunt rijden!

    • Dank je wel voor je leuke reactie! Hoe meer ik zelf over dit onderwerp las, hoe meer ik zelf ook onder de indruk raakte van het grote effect dat de trein op het menselijk leven in de 19e eeuw heeft gehad. Zowel praktisch en maatschappelijk als psychisch. Ik ben benieuwd of wij nog zoeits gaan meemaken. In een half uur vliegen naar Nieuw-Zeeland, ofzo?

  2. Weer een interessant blog. Je maakt de 19e eeuw wel erg levendig voor ons.
    Waar ik nu ook benieuwd naar ben is de tijd die je er in steekt om dit stuk te maken.
    Mijn ervaring is dat er veel tijd in gaat zitten.

    • Dank je wel en graag gedaan. 🙂 Met een artikel als deze ben ik inderdaad vrij lang bezig, omdat ik me ruim moet inlezen. Het thema stond al een tijdje op mijn verlanglijstje, dus ik heb met veel plezier verschillende bronnen geraadpleegd. Wanneer ik dan tijdens het lezen over een ander onderwerp, toevallig relevante informatie over de trein tegen kwam, schreef ik dat natuurlijk telkens op. En zo ontstond langszaam zo’n lang artikel.

      • Leuk en fijn om te lezen hoe jouw onderwerpen ontstaan. En best veel werk. Zelf zit ik ook nog wel eens lang aan een onderwerp en vraag me dan af of anderen dat ook doen.
        Bij dit onderwerp leek me veel werk in zitten, vandaar de vraag.
        Dank je voor de reactie.

Laat een antwoord achter aan AnneMarie Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.